ज्योतिर्गमय A Movement toward East

मीमांसा-दर्शनको परिचय, महत्व तथा आवश्यकता
(आयोदधौम्य निर्मलमणि अधिकारीकृत पुस्तक मीमांसा-दर्शन निर्देशन को पहिलो प्रकरण । यो पुस्तक वि.सं. २०६२ मा प्रकाशित भएको थियो ।)

मीमांसा-दर्शन हिन्दू-दर्शनहरुमध्येको एक महत्वपूर्ण दर्शन हो । सांख्य योग न्याय वैशेषिक तथा वेदान्त दर्शनजस्तै मीमांसा-दर्शन पनि सनातन धर्मको प्रमुख धरोहर हो । ती दर्शनका तुलनामा मीमांसा-दर्शन विस्तृत छ यसको सूत्रसंख्या २६४४ छ -जुनकि अरु पाँचै दर्शनहरुका सूत्रहरु सम्मिलित गर्दा हुनआउने संख्या जति छ । मीमांसा-दर्शनका प्रवर्तक महर्षि जैमिनीलाई वेदान्त-दर्शन ब्रह्मसूत्र का पुरस्सर महर्षि बादरायण व्यास का शिष्यका रुपमा पनि चिनिन्छ । मीमांसा-दर्शनलाई अरु दर्शनभन्दा फरक यस कारणले मानिएको छ कि यसमा कर्मकाण्डलाई धर्मको मूल साधन बताइएको छ ।१ जैमिनीको स्पष्ट मत छ कि धर्मको जुन व्याख्या वेदमा गरिएको छ त्यसलाई स्वीकार गर्नु र तदनुसार आचरण गर्नु मनुष्यको कर्तव्य हो र यसैबाट ऊ स्वर्ग तथा मुक्तिको अधिकारी हुनजान्छ । यस दर्शनले उठाएका विषय-वस्तु आजको युगमा समेत हाम्रालागि अत्यन्त महत्वपूर्ण भएकाले मीमांसा-दर्शनको पठनपाठन हुनु जरुरी छ ।
मीमांसा-दर्शनको चर्चा गर्दा श्रद्धेय आचार्य कुमारिल भट्टको नाम उल्लेख गर्नैपर्छ । किनकि मीमांसा-दर्शन बौद्ध-दर्शनभन्दा अघिको भएता पनि वर्तमान समयमा यसको जुन रुप प्राप्त छ त्यो आचार्य कुमारिलद्वारानै पुनःस्थापित भएको हो । कुमारिलले बौद्धमतको पूर्णज्ञान प्राप्त गरी शास्त्रार्थ गरेर त्यसबेलाका बडा-बडा बौद्ध विद्वानहरुलाई शास्त्रार्थमा पराजित गरी ठूलो प्रतिष्ठा एवं यश आर्जन गर्नुभयो । उहाँको योग्यता एवं परिश्रमले मीमांसा-दर्शनले पनि नयाँ जीवन प्राप्त गर् यो । भगवान् जगद्गुरु शंकराचार्यले आचार्य कुमारिललाई गुरुतुल्य मानेर अत्यन्त आदरपूर्वक नाम लिनुभएको छ । यसबाट पनि उहाँको महान् व्यक्तित्वको हामीलाई ज्ञान हुन्छ । म यशस्वी एवं प्रातःस्मरणीय आचार्य कुमारिल भट्टप्रति श्रद्धानत हुँदै मीमांसा-दर्शनको चर्चालाई अगाडी बढाउँछु ।
यो दर्शन कुन पृष्ठभूमिमा प्रवर्तित भएको थियो भन्नेकुरा हामीले बुझ्नुपर्दछ । भारतवर्षीय-संस्कृतिको इतिहासमा एक कालखण्ड यस्तो थियो जुनबेला ुयज्ञु यहाँको जनजीवनमा पूर्णतया आत्मसात् थियो; सर्वत्र धार्मिकता एवं यज्ञसंबन्धी उत्सवको चहलपहल थियो । तर समय बित्दैजाँदा यसमा पनि केही विकृति आयो र कालान्तरमा यज्ञको धार्मिक भाव र सात्विक वातावरण क्षय हुँदैगयो । एकातिर यज्ञ गर्दैनगर्नेको जमात त अर्कातिर यज्ञ गरेता पनि यसलाई ढाँेग पाखण्ड तथा हैसियत प्रदर्शनको माध्यम बनाउने विकृत स्थिति पनि आयो । मध्यकालमा यज्ञमा पशुिहंसा पस्यो र एक समयमा मूक पशुहरुउपर िहंसारुपी अत्याचार यति हदसम्म बढ्योकि ती पशुका करुण चित्कारले द्रवित भएर स्वयम् भगवान विष्णुले बुद्धअवतार लिनुभयो । नेपालकै लुम्बिनीमा प्रकटित हुनुभएर भगवान् विष्णुका प्रमुखतम् दशावतारमध्ये नवौं अवतारका रुपमा प्रतिष्ठित भगवान बुद्धले अिहंसाको प्रचार गर्नुभयो । त्यस कार्यले िहंसाको रोकथाममा ठूलो योगदान पुर् यायो । त्यतिखेर यज्ञमा िहंसाको दुस्प्रभाव यति धेरै बढेको थियो कि वेदको वचन- मा िहंस्यात् सर्वभूतानि लाई पालना गराउन स्वयम् भगवान्ले अवतरित भएर यज्ञ नै बन्द गराउने कार्य भयो । त्यो युगको आवश्यकता थियो ।
गौतम बुद्धभन्दा अल्लि अघि भगवान् महावीरले भगवान् विष्णुका प्रमुख अवतारहरुमध्येकै एक अवतार भगवान् ऋषभदेव जैनधर्मका प्रथम तीर्थङ्कर को परम्परालाई अगाडी बढाउँदै अिहंसाको सन्देश फैलाउनु भएको यहाँ स्मरणीय छ । बौद्ध जैन आदि धार्मिक सम्प्रदाय सनातन हिन्दू धर्ममा सुधार गर्न निकालिएका मार्गहरु हुन् । मीमांसा-दर्शनको प्रवर्तन पनि यज्ञका नाममा विकृतिहरु बढिरहेको पृष्ठभूमिमै भएको बुझिन्छ; तर यसले यज्ञको निषेध गरेर होइनकि यज्ञलाई वेदले निर्देशित गरेको शुद्ध एवं वास्तविक स्वरुपमा स्थापित गरेर त्यो विकृति हटाउन चाहेको हो ।
पहिलोपल्ट बुद्धभन्दा अगाडीको समयमै प्रवर्तित भएको यो मीमांसा-दर्शन दोस्रोपल्ट बुद्धभन्दापछि आचार्य कुमारिलद्वारा पुनः प्रतिष्ठित भएको थियो । यो पनि समयको माग अर्थात् युगको आवश्यकता थियो । भयो के भने जब सनातन हिन्दूधर्म को सुधार गर्न जन्मिएको बौद्धमतमा पनि समयक्रममा प्रशस्त विकृतिहरु आए र आफूलाई बुद्धका अनुयायी भन्नेहरुले वास्तविक बुद्धोपदेशलाई अतिक्रमण गरे; तब त्यसलाई सच्याउन श्रद्धेय आचार्य कुमारिलको अभ्युदय भयो र उहाँले मीमांसा-दर्शनको पुनः प्रतिष्ठा गर्नुभयो ।
मीमांसा-दर्शनको आविर्भाव हुनुपर्ने अर्को प्रमुख कारण के पनि थियोभने त्यतिखेर धर्मको नाममा कर्मबाट पर रहने प्रवृत्तिले पनि मौलाउन पाएको थियो र जनसंख्याको ठूलो हिस्सा अकर्मण्य निस्क्रिय बसिदिँदा समाजको आर्थिक-सामाजिक प्रणालीलाई नकारात्मक असर परिरहेको थियो । समाजमा धर्मप्रतिको आस्था अत्यधिक भएको त्यो समयमा मानिसहरुलाई कर्मरत रहिरहन धर्मकै माध्यमबाट प्रेरणा दिँदाखेरीमा बढी प्रभावकारी हुने निश्चित थियो । त्यसबेला धर्म केबल व्यक्तिगत आस्थाको कुरामात्र थिएन बरु यो त सम्पूर्ण समाजको समग्र प्रणाली थियो । त्यसो हुनाले धर्मगुरुहरुको दायित्व केबल पूजापाठ गर्ने र औपचारिकता निर्वाह गर्न प्रवचन दिनेमात्र थिएन । धर्मगुरुहरु समाजका हरेक पक्षमा नेतृत्व दिन समर्थ एवं सक्षम थिए । हरेक धार्मिक सुधारसँगसँगै सामाजिक राजनीतिक आर्थिक लगायतका सम्पूर्ण सुधार भएको हुन्थ्यो । समाजमा धर्मप्रतिको आस्था अत्यधिक भएको त्यो समयमा मानिसहरुलाई कर्मरत रहिरहन धर्मकै माध्यमबाट प्रेरणा दिँदाखेरीमा बढी प्रभावकारी हुने तथ्यलाई ध्यानमा राखेर मीमांसाकारले ुकर्मुलाई प्रमुखता दिएकोतर्फ हाम्रो ध्यान पुग्नु पर्दछ ।
मीमांसा-दर्शनको उद्देश्य यस्ता धार्मिक विषयहरु तथा समस्याहरुबारेमा विचार गर्नु हो जसका बारेमा लोकमा विभिन्न प्रकारका मतभेद तथा भ्रम फैलेका थिए । ुमीमांसाु शब्दको अर्थ नै ुविचार गर्नुु हो । विद्वानहरु भन्दछन् कि मीमांसा-दर्शनको ज्ञान प्राप्त नगरी वैदिक वाक्यहरुको वास्तविक अर्थ जानिँदैन । अहिले वेदका शब्दहरुका अर्थ नजान्नाले समाजमा समेत अनर्थ भएको छ । जस्तोकि ुआर्यु शब्दको गलत अर्थ प्रचार गरेर हाम्रो समाजमा ठूलो द्वेषभाव तथा विखण्डनको विष फैलाउनेहरु पनि छन् ।२ त्यस्तै प्रसंगवश कुरा गरौं ुहिन्दूु शब्दको अर्थ र बौद्ध जैन शिख लगायतका विभिन्न धार्मिक सम्प्रदायहरुको हिन्दुत्वसँगको अन्तस्रम्बन्ध बारेमा पनि गलत किसिमबाट प्रस्तुत हुनेहरुको संख्या पनि कम छैन ।३ यी सबको निदान गर्नकालागि मीमांसा-दर्शन उपयोगी हुने स्पष्टै छ ।
साँच्चैनै धर्मको वास्तविकतामा मान्छेहरु पुग्न नसक्नाले अनर्थ भइरहेको छ । आज मानिसहरुले ुयज्ञुको वास्तविक अर्थ ुस्वर्गुको वास्तविक अर्थ अनि ुदेवताुको वास्तविक अर्थ नबुझेको स्थिति छ । ुधर्मुको खास अर्थ नबुझेर संकीर्ण किसिमका परिभाषामा झगडिँदै गरेका छन् । उ पनिषद् पुराण रामायण महाभारत गीताआदिका गाजेमाजे अर्थ गरेका छन् कतिपयले । यो सब अनर्थ किन त भन्दा संस्कृत भाषासँग टाढिनुको दुस्परिणाम; ुमीमांसाु जस्ता दर्शनको अध्ययन नहुनुको दुस्परिणाम ! यदि मीमांसा-दर्शनको अध्ययन हुने हो भने यस दर्शनले हामीलाई वास्तविकता बोध गराउनेछ यथार्थ ज्ञान दिनेछ । अहिलेको समयमा यस दर्शनको महत्व तथा आवश्यकता झन् बढेको छ ।

पादटिप्पणी ः
१ छओटा दर्शनहरुले वास्तवमा एकै तत्वको प्रतिपादन गर्दछन् भन्ने तथ्य हामीले भुल्नु हुँदैन । एक संस्कृत श्लोकमा भनिएको छ- ूरुचिनां वैचित्र्याद्दजुकुटिल-नानापथजुषां । नृणामेको गम्यस्त्वमसि पयसामर्णव इव ॥ू अर्थात् रुचिको भिन्नता वा वैचित्र्यका आधारमा सोझा-सरल बाङ्गा-टिङ्गा र घुमाउरा आदि अनेकौं पथ पद्धति र धार्मिक परिपाटीमा बाँडिने मनुष्यहरुका लक्ष्यबिन्दु वा प्राप्य वस्तु एकमात्र तिमी हौ जस्तोकि विभिन्न प्रकारका रुपाकृतिमा बाँडिएर बग्ने अनेकौं नदीनालाहरुको पानीको एकमात्र गन्तव्यस्थल वा प्राप्य वस्तु एउटै समुद्र हो ।
विभिन्न दर्शनको साध्य एउटै हो भन्ने साक्ष्यमा गीताको तेह्रौं अध्यायका श्लोक २४-२५ मा ध्यानयोग ज्ञानयोग निष्काम-कर्मयोग र भक्तियोग सबै तरिकाले साधकले भवसारगर तर्न सक्ने बताइएको पनि स्मरणीय छ ।
महर्षि दयानन्द सरस्वतीको मतमा पनि छओटा दर्शनहरुले एकै तत्वका भिन्न भिन्न छ अवयवहरुबारेमा प्रतिपादन गरेका हुन् । जसरी घडा बनाउँदा कर्म समय माटो विचार संयोग-वियोगादिको पुरुषार्थ प्रकृतिको गुण र कुमाले कारण हुन्छ- त्यसरीनै सृष्टिको जो कर्म कारण छ त्यसको व्याख्या मीमांसामा समयको व्याख्या वैशेषिकमा उपादान कारणको व्याख्या न्यायमा पुरुषार्थको व्याख्या योगमा तत्वहरुको अनुक्रमपूर्वक परिगणनको व्याख्या सांख्यमा र निमित्तकारण परमेश्वर को व्याख्या वेदान्तमा भएको हो ।
राधाकृष्णन्ले आफ्नो पुस्तक ुभारतीय दर्शनुमा प्रबोधचन्द्रोदय नामक एक दार्शनिक नाटकलाई उद्धृत गर्दै लेखेको पाइन्छकि हिन्दू-विचारधाराका छ प्रमुख दर्शन परस्पर एक-अर्काबाट अलग छैनन् किन्तु विविध प्रकारका दृष्टिकोणबाट एकै स्वयम्भू ईश्वरको स्थापना गर्दछन् । यी सबै मिलेर यत्र-तत्र छरिएका प्रकाशकिरण ज्ञान लाई एक केन्दस्थलमा केन्द्रीत गर्दछन्; फलस्वरुप मानवले एकै तत्वबारेमा भिन्न भिन्न आयामबाट ज्ञान प्राप्त गर्दछ ।
२ यसबारेमा ुनेपाली भाषा-संस्कृति परिषद्ु द्वारा वि। सं। २०५६मा प्रकाशित मेरो पुस्तक ुचुच्चे-नेप्टेको सवाल र दशैं बहिस्कारुमा विस्तारपूर्वक चर्चा गरेको छु । साथै विभिन्न पत्रिकामा आफ्ना स्तम्भ अन्तर्गतका लेखहरुमा पनि यसबारेमा लेखेको छु । त्यसोहुँदा यससम्बन्धी थप चर्चा यहाँ नगरिएको हो ।
३ यस बारेमाचाहिँ मैले ुनेपाली भाषा-संस्कृति परिषद्ु द्वारा वि। सं। २०५७ मा प्रकाशित मेरो पुस्तक ुआस्थाको शान्ति-युद्धुमा विस्तारपूर्वक प्रष्ट्याएको छु । साथै माथि पादटिप्पणी संख्या १ मा भनिएझैं यसबारेमा पनि मद्वारा लिखित थुप्रै लेखहरु यत्रतत्र प्रकाशन भइसकेका छन् । तर तीमात्र सम्पूर्ण होइनन् । यस कार्यमा अझ बढी कार्य गरिनु आवश्यक देखिएको छ ।

विशेष टिप्पणी ः
भारतवर्षीय विश्वास अनुसार कुमारिलको समय ई।पूर्व नै हो । एक जैन ग्रन्थ ुजिन-विजयुमा बताइएअनुसार कुमारिल भट्टको जन्मकाल ई।पू। ५७७ तथा कुमारिलसँग शङ्करको भेट भएको वर्ष ई।पू। ४९४ बताइएको छ । ुशिव-रहस्यु र ुभविष्योत्तर पुराणु जो शंकराचार्यको आविर्भाव भन्दा अगाडि लेखिएको मानिन्छ मा भविष्यत् कालको वचनमा भनिएको छकि शंकरको जन्म कलियुगको दुई सहस्र बितेपछि हुनेछ । यसबाट पनि शंकराचार्य एवं पूर्ववर्ती आचार्य कुमारिलको जन्म ई।पू।मै भएको भन्ने भारतवर्षीय विश्वासलाई बल मिल्दछ ।
हेर्नू ः महादेवन टी।एम।पी।; शंकराचार्य अनु। सुमंगल प्रकाश; नेशनल बुक ट्रस्ट इण्डिया; दूसरी आवृत्ति सन् १९९९; पृ। ४ र पृ। १०