ज्योतिर्गमय A Movement toward East

डा. निर्मलमणि अधिकारी
सहप्राध्यापक, भाषा तथा आमसञ्चार विभाग, काठमाडौँ विश्वविद्यालय ।
संस्थापक अध्यक्ष, जरो किलो महाअभियान ।

नेपाल परिचयको नेपाली मौलिक दृष्टिकोण
नेपालको इतिहासको जरो ऋग्वेदमै पुग्ने एवं अति प्राचीन समयमा यो देश र यो देशका जनता दुवैलाई जनाउने संज्ञा “नीप” रहेको तथ्यमा अन्वेषकहरूको ध्यानाकर्षण भइसकेको छ (आचार्य, वि.सं. २०७४) । नेपाल सृष्टिको मूलभुमि भएको तथ्यलाई आत्मसात् गर्न नसकेका कारणले नीप जन वा नीप गणको मूल वासस्थानबारे अन्वेषकहरूमा भ्रमको स्थिति अझै रहेको देखिन्छ (जस्तै ः आचार्य, वि.सं. २०७४, नेपाल, वि.सं. २०६६, वि.सं. २०७४) । नेपालको प्राग् वाप्राचीन इतिहासबारे जे जति अनुसन्धान हुनु पर्ने हो, त्यो पर्याप्त भएको छैन (जस्तै ः आचार्य, वि.सं. २०६०, पाण्डे र रेग्मी, वि.सं. २०५४, २०६२, मानन्धर र पन्त, वि.सं. २०७४) । मेरो आफ्नो मतचाहिँ नीपको उद्भवस्थल नै नेपाल हो र नेपालसहितको हिमवत्खण्डबाट अन्यत्र बसाइँसराइ भएको हो भन्ने रहेको छ (अधिकारी, वि.सं. २०७५क, वि.सं. २०७५ख, वि.सं. २०७५ग) । गण्डकी–कर्णाली क्षेत्र नै नीपजनको उद्भव क्षेत्र हो भन्न सकिने आधारहरू छन् ।
नेपालको अनुसन्धान मौलिक नेपाली प्रतिमानबाट नभई हाम्रो इतिहासको यथार्थ उजागर हुँदैन । नेपालकेन्द्रित मान्यता एवं नेपाली मौलिक दृष्टिकोणको यो प्रारम्भ बिन्दु हो । त्यो प्रागैतिहासिक कालदेखि प्रारम्भ भएर वर्तमानसम्म नेपाल देशको मौलिक परिचय, सार्वभौमिकता, स्वतन्त्रता, स्वायत्तता, स्थितिगत्यात्मकता आदि कसरी जीवन्त रहिआएका छन् भन्ने विश्लेषणमा नेपाली मौलिक दृष्टिकोण भयो भने नै वर्तमान नेपालमा राष्ट्रिय एकता, स्वाभिमान एवं सामाजिक सद्भावका बारेमा गरिने विचार विमर्शको सकारात्मक उपयोगिता हुने हो । वर्तमान नेपालको मूल स्रोतलाई मौलिक नेपाली दृष्टिकोणबाट बोध गर्ने, नेपाली सभ्यताको नेपालकेन्द्रित अनुशीलनलाई मूलप्रवाहमा ल्याउने एवं नेपालको वैविध्यलाई सहृदयताको सम्बन्धमा जोड्ने प्रयत्नले नेपालको राष्ट्रियता, स्वाभिमान एवं सामाजिक सद्भावका परिप्रेक्ष्यमा हुने चिन्तनले समीचीन दिशा दिन्छ ।
नेपाल, हाम्रो मान्यता अनुसार जुन हिमवत्खण्डको भाग, यसको शीरोभाग, केन्द्र भागको रूपमा रहेको छ, यो सृष्टिको मूल भूमि भएको हुनाले यहाँ सृष्टिकालदेखि नै सभ्यता थियो । वैदिक काल, पौराणिक काल, बौद्ध काल अथवा महावीर जैनको काल, सबै समयमा नेपालको मौलिक परिचय थियो । अर्को तरिकाले हेर्दा, प्राचीन नीपहरूको काल, गोपालहरूको काल, किरातीहरूको कालदेखि लिएर लिच्छवीहरूको काल भनौँ, ती हर कालखण्डमा नेपालमा सभ्यता थियो । मौलिकता यहीँ थियो, जसमा अन्यत्रबाट समय समयमा वैविध्य थपिँदै गएको हो । नेपाललाई पूर्व, पश्चिम, उत्तर, दक्षिणतिरका, त्यसमाथि पनि विशाल विशाल जुन देशहरू आजको हिसाबले छन् उत्तर र दक्षिणतिर, तिनिहरूबाट मिश्रित संस्कृति सभ्यता भएको हो भन्ने भ्रमपूर्ण धारणालाई हामीले चिर्नु पर्छ । नेपाल आफ्नै मौलिक संस्कृति, मौलिक सभ्यता, मौलिक इतिहास भएको देश हो । यसमा विभिन्न ठाउँबाट समुदायहरू पनि मिसिएका छन्, मिलेका छन् र सबैको स्वरूपबाट आधुनिक नेपाल बनेको छ भन्ने हामीले मान्नुपर्छ । जति पनि बाहिरबाट आए उनीहरू यसमा मिसिएर यसैमा समन्वित भएर सामूहिक संचेतनाको नेपालीपन अगाडि बढेको हो भन्ने मान्नु नै वैज्ञानिक हुन्छ, समीचीन हुन्छ र आजको हिसाबले पनि त्यो उपयुक्त हुन्छ । नेपाल भनेको पहिले छँदै थिएन, जस्तो उदाहरणका लागि ५००० वर्ष अगाडि छँदै थिएन, सबै बाहिरबाट मात्र आएर बनेको हो भन्ने कुरा भ्रम हो । पछि आएका पनि यहाँ छन् । पछि आएका पनि अन्तरघुलन भएर, एकीकृत भएर, सामाजिकीकरणको माध्यमद्वारा एकै नेपाली सभ्यतामा समाहित भैसकेको हुनाले त्यसमा पनि विवाद निकाल्नु गलत छ भने त्यस सँगसँगै हाम्रो जुन वास्तविक इतिहास हो त्यो कुरालाई नबुझ्नु पनि नमिल्दो कुरा हो ।
नेपालको पढाइ, लेखाइ (खासगरी औपचारिक शिक्षाको क्रममा) इतिहासको जुन किसिमको पाठ्यपुस्तकहरू बनाइयो, पाठ्य सामग्रीहरू बनाइयो त्यसको पनि कमजोरी हो कि नेपालको इतिहास भन्ने बित्तिकै काठमाडौँ उपत्यकालाई मात्र सम्झिने । नेपाल र नेपाल मण्डलबारे राम्ररी बुझौँ । काठमाडौँ उपत्यका हजारौं वर्षदेखि नेपालको केन्द्रको रूपमा रहेको छँदैछ, तर त्यो मात्र त नेपाल होइन । ५००० वर्ष अगाडि काठमाडौँबाट पानीको निकास भयो र यो खाल्डोमा उपत्यकाभित्रको मलिलो, धापिलो भागमा पनि बस्ती बस्न थाल्यो । बौद्ध वाङ्मयका अनुसार मन्जुश्रीलाई त्यसको श्रेय दिइन्छ, हिन्दु वाङ्मयका अनुसार श्रीकृष्णलाई त्यसको श्रेय दिइन्छ । जसलाई श्रेय दिए पनि त्यो नै नेपालको इतिहासको प्रारम्भ थियो भनियो भने त्यो अर्को भ्रम हुन्छ । त्यो भन्दा अगाडि पनि नेपालका, सपादलक्ष भनिने सवालाख पर्वतमा हिमवत्खण्डमा पर्ने मध्ये धेरै नै भूभाग पर्दछ, त्यो भूभागमा, काठमाडौँ उपत्यकाको अग्लो भूभागमा पनि, पहिले नै बस्ती बसिसकेको थियो, सभ्यता बसिसकेको थियो भन्ने मान्नु नै इतिहासप्रतिको न्याय हुन्छ ।
संसारमा सभ्यताको प्रारम्भ कसरी भयो, विकास कसरी भयो भन्नेमा विभिन्न मान्यताहरू छन् । तर बढी चलेको भनेको नदीसँग केन्द्रित रहेर हुने मान्यता हो । त्यसो भएको हुनाले काठमाडौँ उपत्यकामा बाग्मति, विष्णुमति रहेको र अन्यत्र पनि नेपालका विभिन्न भूभागमा नदी कहाँ छन् र सभ्यता कसरी विकास भयो भनेर हेर्नु एउटा पद्धति हो । पक्कै पनि नदी किनारमा, नदी प्रश्रवण क्षेत्रमा सभ्यता विकास भयो तर हाम्रो नेपालमा, यो हिमवत्खण्डमा हामीले हेर्यौं भने बसाइको पद्धति बाहिरी मानिसहरूले मानव सभ्यताको जुन चर्चा गर्छन् त्यस्तो मात्रै पनि छैन । यहाँ केही वर्ष अगाडिसम्म पनि पहाडमा बस्ने, थुम्कोमा बस्ने, पानीको मूलभन्दा १ घण्टा, २ घण्टा माथि पनि बस्ने, बरु पानी कसरी कम खर्च गर्ने हो त्यसको पद्धति पनि विकास गरेको पाइन्छ । घैया धानको एक प्रजाति सबैलाई थाहा छँदैछ । पानी कम भएतापनि हुने खालका बालीनाली यहाँ हुने गरेका छन् । यस्तो पद्धति भएको नेपालको यो शिखर सभ्यता अर्थात शैल सभ्यता जुन हो त्यसको राम्ररी अध्ययन भैसकेकै छैन ।
केही पछिल्लो चरणमा, अहिलेको हिसाबले २००७ सालको आसपास, इतिहासको मौलिक लेखन शुरु  भैसकेको भए तापनि अझै धेरै प्राचीन कालसम्म हामी जान बाँकी नै छ । संशोधन मण्डल, योगी नरहरिनाथ, इतिहास शिरोमणि बाबुराम आचार्यद्वारा इतिहासको एउटा नेपालको आफ्नो शैली शुरु भएको थियो । संशोधन मण्डलका नयराज पन्त र वहाँका शिष्यहरू सहित, योगी नरहरिनाथ, इतिहास शिरोमणि बाबुराम आचार्यका कारणले हाम्रो मध्यकालसम्मका, प्राचीनकालका केही कुराहरू आएका भए ता पनि अझै इतिहासमा धेरै अनुसन्धान हामीले गर्न बाँकी नै छ । सभ्यताको तरिकाले हेर्दा नेपालको शैल सभ्यता अथवा शिखर सभ्यता जुन हो त्यसको अध्ययन त अझ राम्रोसँग हुन सकेको छैन । अन्वेषण हुन बाँकी नै छ ।
हिमवत्खण्डभित्र अवस्थित नेपालमा हिमाल, पहाड अनि तराइ, जसलाई समष्टिमा त्रिविष्टप भनिन्छ संस्कृतमा, त्यो तीन किसिमको भूभाग जहिले पनि रहेको देखिन्छ । नेपाल आफ्नो विस्तृत अवस्थामा जब थियो यसमा त मानसरोवरदेखि गंगासम्म र कामरूपकामाक्षा, आजको आसामदेखि कश्मिरसम्म थियो । त्योभन्दा पछि खुम्चिँदाखेरि पनि अहिलेको कुमाउँसम्म, कर्तृपुर जसलाई भनियो त्यहाँसम्म नेपाल थियो । समुद्र गुप्तको अभिलेख साक्षी छ (नेपाल, वि.सं. २०७४) । नेपाल भूमि जुन छ, आज भर्खरै बनेको त्यस्तो देश होइन । यो त जहिलेदेखि मानव सभ्यताको शुुरु हुन थाल्यो, प्रारम्भिक अवस्थादेखि नै एकदमै कम जस्ताको तस्तै रहेको, अलिकति सीमा यताउता भयो तर सार्वभौमसत्ताको अविच्छिन्न प्रवाह भएको एक मात्र देश हो भन्दा पनि अत्युक्ति हुँदैन, त्यस्तो देश हो नेपाल ।
नेपालको राष्ट्रिय एकता, स्वाभिमान एवं सामाजिक सद्भावको मूल स्रोत भनेको नेपालको इतिहासबारे नेपालीजनको बोध (जसलाई मैले समन्वयात्मक इतिहास बोध भन्ने गरेको छु, द्रष्टव्य ः अधिकारी, वि.सं. २०७५ग), नेपाली राष्ट्रियताको बृहत्तर परिभाषा (जसका लागि राज्यराष्ट्र सिद्धान्तको आधार लिनु पर्छ भन्ने हाम्रो मान्यता रहेको छ, द्रष्टव्य ः अधिकारी र उपाध्याय, वि.सं. २०७४) र उपर्युक्त राष्ट्रियतामा सबैथरी नेपालीजनको अपनत्व हो । साथै,समकालीन नेपालमा सबैथरी नेपालीले आशा, आत्मविश्वास र आत्मीयताको अनुभूति गर्न सक्ने अवस्था भयो भने मात्र नेपालको राष्ट्रिय एकता, स्वाभिमान एवं सामाजिक सद्भावको लागि अनुकूल परिस्थिति हुने हो भन्ने यथार्थलाई पनि हामीले ख्याल नराखी सुखै छैन ।
वैदिक “नीप” समुदाय एवं सो समुदायकै उत्तराधिकारी कश (खश) समुदायका साथसाथै किरात लगायतका समुदायको साझे भूमि हो नेपाल । धार्मिक समुदायगत परिचयका दृष्टिकोणले वैदिक सनातन हिन्दू, बौद्ध, किराती, बोन, जैन र अन्य पनि मौलिक रैथाने समुदायको यो साझे घर हो । हिन्दू परिचयभित्र समेटिएकाहरूको विविधता हेरौँ त, अति प्राचीनकालदेखिका मष्टोपूजकदेखि हालसालैका सम्प्रदायहरूसम्म यसमा अटाएका छन् । बौद्ध परिचयभित्र पनि प्रशस्त वैविध्य छ । हिन्दू परिचय भित्रको वैविध्य र बौद्ध परिचय भित्रका वैविध्य विशृंखलित छैन, निकै समन्वित छ नेपाली समाजमा । महायानी बौद्ध र नाथ सम्प्रदायहरूको सहअस्तित्वबाट नेपाली समाजको सामञ्जस्यमा अनुपम योगदान पुगेको छ । बोन समुदायले हिन्दू र बौद्ध समुदायहरूलाई बडो बलियोसँग जोडेको छ । किरात धर्म र हिन्दू धर्मको समन्वय पनि उत्तिकै बलियो छ । अचेल “युमा साम्यो” नामकरण सहित सक्रिय हुन थालेको समूहले पहिलेको किरात भन्ने परिचयलाई चुनौती दिएको छ, तर उनीहरूले पनि अन्ततोगत्वा समन्वयात्मक दृष्टिकोण अवलम्बन नगरी सुखै छैन ।
बहुसम्प्रदाय, बहुसंस्कृति, बहुभाषाको विविधताको समन्वित स्वरूप नै नेपाल हो । नेपालको राष्ट्रिय एकताको आधार उपर्युक्त विविधताहरूको आपसी समन्वयले विकसित बृहत्तर राष्ट्रियतामा निहित सहृदयताको सम्बन्ध नै हो । कुनै समयमा युरोपमा अभिनिर्मित राष्ट्रराज्य मान्यता र त्यसैको आधारमा अभिनिर्मित द्विराष्ट्रियता एवं बहुराष्ट्रियता भन्ने अवधारणाहरू नेपालका लागि असान्दर्भिक छन् र नेपालको राष्ट्रियताको परिभाषा राज्यराष्ट्र सिद्धान्तको आधारमा मात्र गर्न सकिन्छ (द्रष्टव्य ः अधिकारी र उपाध्याय, वि.सं. २०७४) । नेपालको राष्ट्रिय एकताको ठोस आधार पनि यसै दृष्टिबिन्दुबाट पहिचान हुने हो ।
ज्ञात इतिहासमा नेपालको सार्वभौमसत्ता, स्वतन्त्रता, स्वायत्तता सदैव अक्षुण्ण रहनु हाम्रो स्वाभिमानको प्रमुख पाटो रहेको देखिन्छ । अन्तर्यमा, नेपालको मौलिक धर्म, संस्कृति, सभ्यताको अविच्छिन्न उत्तराधिकार नै हाम्रो स्वाभिमानको मूल स्रोत हो, जसले नेपालको पुनर्जागरणको लागि प्रशस्त आधार दिएको छ (थप परिचर्चाका लागि द्रष्टव्य ः अधिकारी, वि.सं. २०७५क) । उपर्युक्त उत्तराधिकारमा प्राप्त नेपाली राष्ट्रियताको प्रकृति र प्रवृत्ति हेर्ने हो भने अनेकतालाई वैभिन्न्य होइन, वैविध्य मानेर व्यवहारमा समन्वय, सामञ्जस्य, सहृदयता अवलम्बन गर्ने चरित्र नै प्रधान छ । सोही कारणले राजनीतिक सिद्धान्तका रूपमा नेपालको चरित्रलाई राज्यराष्ट्र सिद्धान्तले प्रतिनिधित्व गर्छ (अधिकारी र उपाध्याय, वि.सं. २०७४) भनिएको हो ।
हामी विवेकी हौँ भने हामीले ख्याल गर्नुपर्ने कुराहरू भनेको नेपालको इतिहासमा रहेका भ्रमहरू चिर्ने हो र नेपाली मौलिक मान्यता अवलम्बन गर्ने हो । नेपाल विश्वको सभ्यताको केन्द्र हो, सृष्टिको केन्द्र हो । त्यसो भएको हुनाले विश्वका सबै मानवहरूको प्राथमिक घर भनेको यो हिमवत्खण्ड हो । यो हिमवत्खण्डको अविच्छिन्न उत्तराधिकारी नेपाल हो । अरु देशको सांस्कृतिक सम्बन्ध नेपालसँग कसरी विकास गर्न सकिन्छ त्यो हामीले विचार गर्नुपर्छ । राजनितिक नागरिक जुन अधिकारको कुरो छ, त्यसमा जुन नागरिकताको कुरा छ, यहीँ नेपालमा नै बस्ने कुरा छ, त्यसमा नेपाल भूमिले नथेग्ने व्यावहारिक कारणले गर्दाखेरि पनि हामीले निकै नै विचार गरेर त्यसका नीतिहरू बनाउनु पर्छ । तर, अन्तर्यमा चाहिँ जातिवादी, प्रजातिवादी, नश्लवादी घृणालाई नेपालमा स्थान रहनु हुँदैन ।
नेपालप्रति मात्र होइन यो हिमवत्खण्डप्रति, फेरि समष्टिमा पृथ्वीप्रति नै हाम्रो पवित्र भाव छ । किनभने हामीले वैदिक भूमि सूक्त हेर्यौं भने त्यहाँ एउटा निश्चित भूखण्डलाई, सानो कित्ताकाट गरेर त्यसलाई मात्र पवित्र भनेको छैन । समष्टिमा यो पृथ्वी नै, यो ब्रम्हाण्ड नै पवित्र भनिएको छ । हामी त यत् पिण्डे तत् ब्रह्माण्डे, यत् ब्रह्माण्डे तत् पिण्डे भन्ने मान्ने संस्कृतिका हौँ । यही कुरो किराँती परम्परामा पनि छ । बोन परम्परामा, बौद्ध परम्परामा, जैन परम्परामा पनि छ । अरु पनि जति यहाँका स्थानीय छन्, कतिपयको त नामकरण पनि नभएको होला, या हामी जो मष्टोपूजक छौं सबैको मान्यता के हो भने आफ्नो भूमि, आफू जहाँ बसेको छ त्यसलाई मान्ने हो । सँगसँगै त्यहाँ बस्ने जुनसुकै जातिका, प्रजातिका, नश्लका भए पनि यदि उसको व्यवहार, गुण, चिन्तन, आचार राम्रो छ भने त्यसलाई आफ्नै  भनेर मान्ने, स्वीकार गर्ने  हाम्रो पद्धति हो । तर इतिहासका केही कुरालाई लिएर कोही यताबाट कोही उताबाट आए, नेपाल भनेको यस्तो थियो भन्नुको केही अर्थ छैन ।
यो हिमवत्खण्ड सृष्टिको केन्द्र हो भन्ने हाम्रो विश्वास छ । सृष्टिको केन्द्र भएको हुनाले सृष्टि हुँदाखेरिमा जो जो यहाँ जन्मे ति बिस्तारै बिस्तारै, उही नदी या पानी उचाइबाट तलतल सर्दै जान्छ भने जस्तो बसाइँसराइ गर्दै विभिन्न ठाउँमा गए । ती सरेर कोही अफ्रिकातिर पुगे होलान्, कोही युरोपतिर पुगे होलान्, कोही अमेरिकातिर पुगे होलान्, कोही चाइना वा कोही इण्डियातिर पुगेर, पर्सियातिर पुगेर त्यहीँ बसे होलान् । तर मूलरूपमा सृष्टिको मूल भूमि यही थियो । अर्को यताबाट आए कि उताबाट आए कि भन्ने कुरो के हो भने यो भूमिसँग, सृष्टिको मूल भूमि भएको हुनाले उनीहरूको स्मृति जोडिएको छ । स्मृतिमा, नेपाल या यो हिमवत्खण्ड नै हाम्रो मूल भूमि हो, अब संकट पर्यो, त्यतैतिर फर्कौँ भनेर फर्के ।
पहिला मान्छेहरू जहाँबाट बसाइँ सरेर गएको हुन्छ, फेरि आपत् पर्दाखेरिमा त्यहीँ फर्केर आउँछ । अस्ति भर्खरै भुटानमा जब समस्या पर्यो नेपालीभाषीहरू नेपालम आए । बर्मामा समस्या पर्यो नेपालमा आए भने जस्तै । अहिले पनि अन्यत्र कुनै देशमा, यूरोप अमेरिका गएकै किन नहोउन्, त्यहाँ भोली कुनै समस्या पर्यो भने शुरुमा सम्झिने त नेपाल नै हो । यो इतिहासमा पनि भएको छ । मुगलकालको पनि कुरा गरिन्छ । अथवा त्यसको अगाडि या पछाडि पनि भयो होला । केही जातीय समुदायहरू, केही सांस्कृतिक समुदायहरू मैदानबाट पहाडतिर उक्ले भनिएको छ, त्यो पनि उनीहरू नयाँ ठाउँमा आएका होइनन् । पहिला शुरुमा, सृष्टिको बेलामा नेपाल भूमि नै, हिमवत्खण्ड नै उनीहरूको मूल घर थियो । समयक्रममा बसाइसराइ उनीहरूको उतातिर भयो । तर त्यहाँ संकट परेपछि मूल भूमि सम्झे । हामीलाई थाहा छ कि त्यत्रो शताब्दीऔँ पछाडि यहुदीहरू इजरायल फर्के । किनभने मान्छेको मनमा, धारणामा, स्मृतिमा आफ्नो मूल भूमि कुन हो भन्ने हुन्छ । त्यसो भएको हुनाले हामीले नेपालमा जो इण्डियाबाट, अथवा चाइनाबाट, आज त्यहाँ पर्ने त्यो भूभागबाट मान्छेहरू बसाइँसराइ गरेर आए भन्ने कुरा छ, त्यसलाई म एकदमै स्वभाविक रूपमा लिन्छु, दुई कारणले । एक त सृष्टिको मूल भूमि भएको हुनाले कोही पूर्व, कोही पश्चिम, कोही उत्तर, कोही दक्षिण लागेका थिए र समयक्रममा जब त्यहाँ संकट पर्यो फेरि नेपालमा आए ।
नेपालमै बसेर, अन्तरघुलन भएर सामाजिकीकरणले आज एक नेपाली संस्कृतिका रूपमा, नेपाली सभ्यताको अवयवको रूपमा विकास भैसकेको हुनाले अहिले आएर त्यहाँभित्र नश्लीय, प्रजातीय, जातीय आधारमा कित्ताकाट गरेर हेर्ने कुरो इतिहासप्रतिको इमान्दारी हुँदैन । सभ्यताप्रतिको इमान्दारी हुँदैन । नेपालको विशेषता भनेकै विविधताहरू एक ठाउँमा आउने, सबैथरि मिलेर बस्न सक्ने, सहृदयताको सम्बन्ध राख्ने खालको हो । यो प्राचीनभन्दा प्राचीनकालमा पनि थियो, बीचको कालमा पनि थियो । अहिले पनि केहीकेही कसैले गड्बड् गर्न खोजेको भए पनि हामीले त्यसलाई जितेर त्यस्तै बनाउनु पर्छ ।
अर्को हामीले ख्याल गर्नुपर्ने के हो भने बसाइँसराइ भन्ने कुरालाइ हामीले जहिले पनि राजनितिक आधारमा हेर्ने गरेका थिएनौं । अहिले आएर आधुनिककालमा यो राजनितिका पाटो पनि बन्यो र आधुनिक मान्यता अनुसार खासगरि नेपाल त छिमेकमा रहेका देशहरूको तुलनामा सानो आकार भएको, जनसँख्या पनि कम भएको र भौगोलिक परिवेशले गर्दाखेरिमा संसाधनको पनि कम उपलब्धता भएको हुनाले यहाँ छेउछाउबाट धेरै मान्छेहरू आइदिए भने, थोरै पनि आइदिए भने, एक प्रतिशत पनि आइदिए भने यहाँ त बसिसाध्य हुँदैन । साधनश्रोतले पनि पुग्दैन । व्यावहारिकताले पनि यहाँ को आउन पाउने, को आउन नपाउने, अब कसरी व्यवस्थापन गर्ने, जनसँख्या निति के हुने हो, यसका निकै विचार गरेर निकै वैज्ञानिक, व्यवहारसम्मत र नेपालमा मौलिक रहेका र रैथाने भैसकेका सबैथरि नेपालीको साझे हितलाई प्रवद्र्धन गर्ने गरी साझा हित सुरक्षित हुने गरी हामीले निर्णय गर्नुपर्छ । तर जो नेपाली भैसकेको छ, नेपालमा जसको शताब्दीऔँको, कसैको सहस्राब्दीऔँको इतिहास भैसकेको छ, पुस्ता दर पुस्ता यहीँ बसेर यहाँको सभ्यतासँग आफूलाई एकाकार गरिसकेको छ, समन्वित भैसकेको छ, उनीहरूको बीचमा पनि सानो सानो निहुँ निकालेर त्यसको आधारमा नश्लीय, जातीय, प्रजातीय कित्ताकाट गर्ने त्यो स्वीकार्य कुरो होइन, बुद्धिमानी पनि होइन । विवेक भएको कुरो पनि होइन । अब त लिखित संविधान हुन्छ, लिखित कानूनहरू हुन्छन् । जम्मै अभिलेखन गर्ने पद्धति भैसक्यो । अब पहिले जस्तो गाह्रो छैन । अब जनसंख्या धेरै भएको र प्राकृतिक संसाधनहरू कम हुँदै गएको हुनाले पहिले जस्तो खुलमखुल्ला बसाइँसराइ गर्ने अवस्था त रहेन विश्व परिवेश नै । त्यो यथार्थलाई हामीले ख्याल गर्नु पर्छ ।
नेपाल सरहदभित्र रहेका हामी जति पनि नेपालीहरू छौँ, जुनसुकै जातिका, प्रजातिका, नश्लका भए पनि, जात मान्ने भए पनि, जात प्रणालीभन्दा बाहिरका भए पनि, जुनसुकै संस्कृतिका भए पनि हामी मिलेर सँगसँगै बस्नु नै छ । एकै देशका नागरिक हौँ, नेपालकै सन्तान हौँ । हामी बीचमा के के कुरा गर्दा चाहिँ एकताका आधारहरू भेटिन्छन् भन्ने कुरामा हामी लाग्नु पर्छ । किनभने झगडा गर्छु भन्यो भने पनि निहुँ पाइला पाइलामा भेटिन्छ । मिल्छु भन्यो भने पनि मिल्ने प्रशस्त आधारहरू भेटिन्छन् । हाम्रो जोड भनेको मिल्नेमै हुनुपर्छ । हामीले बुझ्नु पर्यो कि नेपालको इतिहास भनेको पाँच, दश हजार या पच्चिस, तीस हजार वर्षको होइन । ५००० वर्षको त काठमाडौँ उपत्यका भनिन्छ । अलिपर खोकना जाने बित्तिकै मेरो विचारमा २५ देखि ३५ हजार वर्ष पुरानो भैसक्छ होला । यता टोखातिर जाने बित्तिकै त्यति भैसक्छ होला । अझ शिवपुरी डाँडामाथितिर गयो भने अझ पुरानो हुँदै जान्छ । अझ मनाङ मुस्ताङतिर पुग्दा कति पुरानो होला ? जुम्लातिर पुग्दा कति होला ? यो इतिहासको पनि राम्रोसँग अन्वेषण नभैसकेको अवस्थामा १ करोड १० लाख वर्षका रामापिथेकसको दाह्रा भेटियो भनिन्छ बुटबलमा ।
नखोज्दाको सामान्य अवस्थामा त यति भेटियो भने खोज्ने हो भने त यहाँ के के भेटिन्छ भेटिन्छ । अहिले त एकथरि विद्वानहरूले खोजी गरेर के पनि भन्नुभाछ भने (यसमा थप विचार विमर्श हुन बाँकी छ) जुन अयोध्या भनियो त्यो त हाम्रो चितवनमा भएको अयोध्यापुरी हो । त्यो अयोध्यापुरी र मिथिला जुन जनकपुरधाम भनौं न त्यसको दूरी आदि इत्यादि सबै विचार गर्दाखेरिमा रामायणको परिघटना पनि आजको वर्तमान नेपालको सरहदभित्रै भएको हो । यो सुगौली सन्धिभन्दा अगाडिको नेपालभित्र त भएको हुँदै हो, अहिले भारतमा पर्ने अयोध्या पनि नेपालमै थियो भन्ने जस्ता कुराहरू विद्वानहरूले ल्याइसक्नुभाछ । कुनै बेला बोन धर्मलाई तिब्बतसँग मात्र जोडेर हेरिन्थ्यो । अध्ययन गर्दै जाँदा के देखियो भने हाम्रै स्वयम्भूमा आएर बोनका प्रथम गुरुले १८००० वर्ष पहिले तपस्या गरेर ज्ञान प्राप्त गर्नु भएको रहेछ भन्ने कुरो आइसक्यो । जैनको मूल थलोको कुरा गर्दा मान्छेहरूले नबुझेर वद्र्धमान महावीरको जन्मभूमी वर्तमान इण्डियाको सरहदमा पर्ने कारणले उतैतिर भन्थे तर खोज्दै जाँदा त वहाँ त २४औँ तीर्थंकर हुनुहुन्छ । वहाँकै भूमि पनि सुगौली सन्धिभन्दा अगाडि नेपालमै परेको पनि थियो । झन् प्रथम तीर्थंकर ऋषभदेवको भूमि त गण्डकी क्षेत्रमा हुँदै हो । यसरी हेर्यो भने किराँतीको पनि कैयौँ इतिहासकारहरूले चीनभन्दा उता कताबाट आएको भन्दै थिए । तर नेपाल केन्द्रित अध्ययनहरूले हेर्यो भने जसलाई खस भनियो, किराँती वा किराती भनियो, जो मैदानमा रहेका छन् जसलाई आज मधेशी भनेर चिनाउन खोजिराखिएको छ, त्यो समुदाय पनि सबै यही नेपाल भूमिकै  हुन् ।
मलाई त अझ उदार चित्त राखेर, दृष्टिकोण राखेर हेर्दाखेरि त सृष्टिको मूल भूमि नै यही भएको हुनाले एकदम प्राचीनमा प्राचीनतम् कालमा गयो भने त अफ्रिकी, यूरोपेली आदि इत्यादिले पनि नेपालभित्रै आफ्नो मूल भेटाउँछन् होला जस्तो लाग्छ । अब नेपालकेन्द्रित दृष्टिकोणबाट अध्ययन, अनुसन्धान, अन्वेषण गर्यो भने त के के कुराहरू आउने हुन् त्यो हामीले हेर्न बाँकी छ । अहिलेलाई चाहिँ मैले जोड दिन खोजेको नेपाल भनेको अन्तअन्तैबाट मान्छेहरू आएर बसेको मात्रै देश हो, नेपालको आफ्नो मौलिक भन्ने केही छैन कि भन्ने जुन भ्रम छ त्यस्तो होइन । नेपाल सृष्टिकै मूल हो, नेपाल नै मौलिक छ । नेपालको त राम्रोसँग उत्खनन्, अनुसन्धान, पुरातात्विक अन्वेषण हुनै बाँकी छ । त्यो भैसक्दाखेरिमा नेपाल विश्वको सभ्यताको उद्गम बिन्दुको रूपमा परिचत हुनेछ, विश्वसभ्यताको केन्द्रको रूपमा विकसित हुनेछ ।
यो हिमवत्खण्ड जुन सपादलक्ष या सवालाख पर्वतको श्रृंखला छ, यो एउटा सिंगो प्रणाली र त्यसको क्षेत्र हो । पर्वत भनेर फेरि यो पहाडी क्षेत्रलाई मात्र लिनु हुँदैन । किन कि यो नदीको प्रश्रवण प्रणाली हिमालदेखिबाट शुरु हुँदै पहाड हुँदै तराईसम्म जान्छ अनि समुद्रसम्म जान्छ । हिमालदेखि सागरसम्मको यो हाम्रो एउटै प्रणाली क्षेत्र हो । अब त्यसमा हामीले हेर्नुपर्यो कि हिमवत्खण्डमा पनि सांस्कृतिक आधारमा नेपाल के हो, ऐतिहासिक आधारमा नेपाल के हो ? सँगसँगै व्यवहारिकता हामीले के ख्याल गर्नुपर्यो भने आज नेपाल भन्ने जुन सार्वभौमसत्ता सम्पन्न देश छ, यसको भूराजनीतिक वैधानिक जुन आधार छ, जसमा अहिले अन्तर्राष्ट्रिय सन्धि सम्झौताहरूले पनि त्यसलाई अझ बलियो बनाएका छन्, त्यसलाई आजको हिसाबले केन्द्रमा राखेर कुरा नगरी सुखै छैन ।
हामी सहृदयताको पद्धतिलाई मान्ने हुनाले करुणाको पद्धतिलाई मान्ने हुनाले हाम्रा सोचाइ, चिन्तन, व्यवहारमा सकेसम्म त्यो झल्किनु पर्यो । यो “उदारचरितानां वसुधैव कुटुम्बकम्” भन्ने पक्षमा पनि जानु पर्यो । सारा विश्व नै हाम्रो घर हो भन्ने चेतनालाई पनि स्थान दिन सक्ने हामी हुनु पर्यो । साथै, हाम्रो नेपाल आज जुन एउटा विशाल देशबाट खुम्चिदै खुम्चिँदै यो मेची महाकालीको सरहदमा आइपुगेको छ त्यसलाई जोगाएर, त्यसलाई अझ उन्नति प्रगतितिर लिएर जानुपर्यो । यो दोहोरो पक्षमा सन्तुलन ल्याउनमा सनातन हिन्दू धर्मले महत्वपूर्ण भूमिका खेल्छ ।
नेपालको राष्ट्रिय एकता, स्वाभिमान एवं सामाजिक सद्भाव भनेर तीनवटा अवयवहरूको जुन उल्लेख भएको छ, यिनीहरू सम्बद्ध, परिपूरक, समन्वित कुराहरू हुन् । तीनै कुराको जरो नेपालको प्राचीनता, मौलिकता एवं वैविध्यहरूको सामञ्जस्यमा निहित छ । आज परसंस्कृतिको प्रकोप एवं धर्मपरिवर्तन भनिने दुस्चक्रले नेपालको राष्ट्रिय एकता र स्वाभिमानका साथसाथै नेपाली समाजको मूल चरित्र रहेको सामाजिक सद्भावलाई नकारात्मक असर पारेको किन रहेछ भन्ने थाहा पाउन उपर्युक्त जरोको यथार्थ थाहा हुनै पर्छ । सारमा, नेपालमा निहित सांस्कृतिक, सामुदायिक, सम्प्रदायगत, भाषिक, जातीय वा प्रजातीय, भौगोलिक क्षेत्रजन्य वा अन्य कुनै पनि आधारमा रहेका वैविध्यलाई सहृदयताको सम्बन्धमा समन्वित गरेर मात्र सामाजिक सद्भाव सुनिश्चित हुने हो ।

सन्दर्भ सामग्री सूची
अधिकारी, निर्मलमणि । वि.सं. २०७५क । नेपालको पुनर्जागरणको अर्थ र आधार । काठमाडौँ ः जरो किलो प्रतिष्ठान नेपाल ।
अधिकारी, निर्मलमणि । वि.सं. २०७५ख । वर्तमान नेपालमा धर्मनीति र राजनीति ः विमर्शात्मक प्रस्तावना । भीमलाल लामिछो (प्र.सं.), ओंकार सन्देश (पृ. ९१ — १०८) । पोखरा ः विश्व हिन्दु महासंघ कास्की ।
अधिकारी, निर्मलमणि । वि.सं. २०७५ग । समन्वयात्मक इतिहास बोध । अर्जुनकुमार पोखरेल (सं.), धार्मिक सहृदयता सम्मेलन स्मारिका (पृ. ७२ — ८२) । काठमाडौँ ः जरो किलो प्रतिष्ठान नेपाल ।
अधिकारी, निर्मलमणि, र उपाध्याय, गोविन्दशरण । वि.सं. २०७४ । राज्यराष्ट्र ः अवधारणा र सिद्धान्त (दोस्रो संस्करण) । भक्तपुर ः सहृदयता समाज नेपाल ।
आचार्य, दिवाकर । वि.सं. २०७४ । नीपजन र नेपाल एउटा छोटो आद्य इतिहास । काठमाडौँ ः मार्टिन चौतारी ।
आचार्य, बाबुराम । वि.सं. २०६० । प्राचीनकालको नेपाल । काठमाडौँ ः श्रीकृष्ण आचार्य ।
आयोदधौम्य । वि.सं. २०५७ । आस्थाको शान्तियुद्ध । विराटनगर ः नेपाली भाषा संस्कृति परिषद् ।
नेपाल, ज्ञानमणि । वि.सं. २०६६ । गणतन्त्रदेखि लोकतान्त्रिक गणतन्त्रसम्म ः संघीयताको समस्या र समीक्षा । काठमाडौँ ः मकालु प्रकाशन गृह ।
नेपाल, ज्ञानमणि । वि.सं. २०७४ । नेपाल निरुक्त । ललितपुर ः साझा प्रकाशन ।
पाण्डे, रामनिवास, र रेग्मी, दिनेशचन्द्र । वि.सं. २०५४ । नेपालको पौराणिक इतिहास । काठमाडौँ ः नेपाल र एशियाली अनुसन्धान केन्द्र ।
पाण्डे, रामनिवास, र रेग्मी, दिनेशचन्द्र । वि.सं. २०६२ । नेपालको प्राग् इतिहास । काठमाडौँ ः नेपाल र एशियाली अनुसन्धान केन्द्र ।
मानन्धर, त्रिरत्न, र पन्त, दिनेशराज । वि.सं. २०७४ । नेपालको इतिहासमा नेमुनि । काठमाडौँ ः नेपाल प्रज्ञा प्रतिष्ठान ।

प्रत्यक्ष प्रमाण नै प्रमाणहरुको राजा (मुख्य, प्राथमिक, मूल) हो भन्नेमा वैदिक, बौद्ध, जैन, किराती, बोन, कन्फुसियस दर्शनका साथसाथै चार्वाक, अजित केशकम्बली, लेउसिप्पस, डेमोक्रिटस, इपिक्युरस, वांग चोंग, जयराशि भट्ट, इब्न तुफेल र मार्क्स पनि सहमत छन् र आधुनिक भौतिक विज्ञानका वैज्ञानिकहरुले त विज्ञानको मानक नै स्थापित गरेका छन् ।
प्रत्यक्ष प्रमाणले मात्र पुग्छ कि पुग्दैन, के के प्रमाणका आधारमा प्रमेयको ज्ञान (प्रमा) पर्याप्त हुने हो भन्नेमा मतवैभिन्न्य अवश्यै छन्, तर प्रत्यक्ष प्रमाण अनिवार्य हो भन्नेमा सबैको मतैक्य छ । आचार्य कुमारिल भट्टले मीमांसा दर्शनका परम्परामा श्लोकवार्तिक र तन्त्रवार्तिक लेखेर विज्ञान र ज्ञानको समन्वय गर्ने दार्शनिक आधार निकै विकसित बनाउनु भएको छ ।
विज्ञानलाई प्राथमिकता जति हुनु पर्ने हो, तेसको सानो अंश पनि हुन सकेको छैन हाम्रो देशमा । विज्ञान र ज्ञानलाई विरोधी, विपर्यय, समानान्तर नठानौँ । विज्ञान त ज्ञानको आधार हो । विज्ञान र ज्ञानको अन्योन्याश्रित सम्बन्ध छ । विज्ञानको मूलप्रवाहीकरणमा अघि बढौँ ।
निर्मलमणि अधिकारी