Tuesday, December 25, 2007
विश्वको प्रथम जनविद्रोह र राष्ट्रको पुनर्संरचना
विश्वको प्रथम जनविद्रोह र राष्ट्रको पुनर्संरचना
निर्मलमणि अधिकारी
(पहिलोपटक प्राची द्वैमासिकमा “विश्वको प्रथम जनविद्रोह, बेनको पतन र नयाँ राष्ट्रको विधि निर्माण” शीर्षकमा प्रकाशित, मिति २०६३ असोज, पूर्णाङ्क ६०। घटना र विचार साप्ताहिकमा प्रकाशित, मिति २०६३ कात्तिक १५ गते बुधवार, वर्ष १२ अंक १८। Also published in Palpaonline)
१. विषय प्रवेश
भारतवर्षीय सन्दर्भमा ज्ञान, विज्ञान, अध्यात्म, धर्म, संस्कृति सबैको मूल वेद नै मानिएको छ। वैदिक युगीन राजनीतिबारे अध्ययन-अनुसन्धानको क्रम चलिरहेको छ र हालसम्मको अध्ययनबाट विज्ञहरू के निष्कर्षमा पुगेका छन् भने सामाजिक, राजनीतिक एवं सांस्कृतिक दृष्टिले उपयोगी विभिन्न संस्थाहरूको मूल पनि वेदमा पाउन सकिन्छ।
संसारकै सर्वाधिक प्राचीन ग्रन्थ ऋग्वेदको समयमा राजनीतिक प्रणाली कस्तो थियो भन्ने सन्दर्भमा हाम्रो सामुन्ने ‘सत्ययुग’को कुरा आउँछ। सत्ययुगमा मानवसमाजले समस्त अभावहरूमाथि विजय प्राप्त गरेको थियो र समाज भोक, रोग, शोकरहित थियो। त्यस युगमा राजनीतिक सीमारेखाहरूको अर्थ थिएन; संप्रदाय, पन्थ, मजहबहरूको घेराबन्दी थिएन र जाति र भाषाको भेदले पनि अर्थ राख्दैन। त्यहाँ कोही मालिक र कोही दास थिएनन्, कोही धनी र कोही गरिब थिएनन् र कसैले कसैलाई हैकम चलाउने स्थिति पनि थिएन। सत्ययुगमा प्रहरी र सेनाको आवश्यकता रहँदैन; मानवसमाज स्वतः नैतिक नियममा गतिशील रहने हुन्छ। यहाँसम्मकि तालाचाबीको कुनै उपयोगिता रहँदैन; कोही चोर नै रहने छैन त किन चाहियो तालाचाबी? कुनै शस्त्रास्त्रको उपयोगिता नरहने हुन्छ, किनकि हिंस्रक मनोवृत्तिबाट मानवले आफूलाई मुक्त पारिसकेको स्थिति हुन्छ। सर्वत्र सुख, शान्ति, आनन्द।
उत्तरवैदिक कालमा भने परिस्थिति धेरै फरक भइसकेको झलक पाइन्छ। अथर्ववेदमा ‘राष्ट्र’ तथा ‘राज्य’ को अवधारणा अहिलेकै जस्तो अर्थमा पाइन्छ। अथर्ववेदमा अनेक राजनीतिक सिद्धान्तहरूलाई स्थान दिइएको छ। वास्तवमा मानव इतिहासमा मातृभूमिको अवधारणा प्रथम पटक अथर्ववेदमै पाइन्छ। प्रसिद्ध ‘भूमि-सूक्त’ले नै राष्ट्रियताको अवधारणा विकसित गराएको हो। भूमिसूक्त- १२।१ मा ऋषि पृथ्वीलाई माता र आफू स्वयंलाईचाहिँ उनको पुत्र घोषित गर्दछन्- “माता भूमिः पुत्रो अहम् पृथिव्याः।”राष्ट्र, राष्ट्ररक्षाको विविध उपाय, विभिन्न शासन प्रणाली, संस्था तथा सिद्धान्तहरूको पनि सुस्पष्ट उल्लेख अथर्ववेदमा छ। कतै जनताका प्रतिनिधिहरूले प्रत्यक्षतः शासन गर्ने गणतन्त्रात्मक शासन प्रणाली थिए; कतै राजतन्त्रात्मक शासन प्रणाली थिए र कतै मिश्रति (अहिलेको सन्दर्भमा भन्नु पर्दा संवैधानिक राजसंस्थायुक्त संसदीय व्यवस्था) शासन प्रणाली थिए। जस्तोसुकै शासन प्रणाली रहेको भए तापनि यतिबेलासम्म शासक भन्दा लोक (प्रजा) नै बलिया रहेका थिए। पौराणिक कालखण्डमा भने शासक (राजा) अत्यन्त बलशाली देखा पर्दछन्। त्यस युगका जनप्रिय शासकहरूको वर्णन पुराणहरूमा हामी पढ्न सक्छौँ। साथै, कतिपय अवसरमा निरङ्कुश शासकविरूद्ध भएका जनविद्रोह गाथा पनि पुराणका पानामा समेटिएका छन्। यस लेखमा श्रीमद्भागवतमा वर्णित बेन राजाविरूद्धको जनविद्रोहलाई संसारकै पहिलो जनविद्रोहका रूपमा चर्चा गरिएको छ। तत्पश्चात् पृथुले कसरी सङ्क्रमणकालको बुद्धिमत्तापूर्ण व्यवस्थापन गरी जनअनुमोदित शासनको आधारशीला राखे भन्नेबारे चर्चा पनि यहाँ समावेश गरिएको छ।२. प्राचीन भारतवर्षमा प्रचलित विभिन्न शासन प्रणालीहरू
वैदिक वाङ्मयको अध्ययन गर्दा शासनको उत्पत्तिसम्बन्धी विभिन्न छ प्रकारका सिद्धान्तहरू खुट्ट्याउन सकिन्छ – (१) व्यक्तिविशेषप्रधान सिद्धान्त, (२) मत्स्यन्याय सिद्धान्त, (३) सत्ययुग सिद्धान्त, (४) सामाजिक सम्झौताको सिद्धान्त, (५) पितृप्राधान्य सिद्धान्त र (६) दैवी सिद्धान्त। राज्यको उत्पत्तिको आधार जुन सिद्धान्तलाई मान्ने हो, त्यसैअनुसारको शासन प्रणाली निर्धारण हुने तथ्य यहाँनेर स्मरणीय छ।प्राचीन भारतवर्ष शासनका विविध प्रणालीहरू प्रचलनमा थिए। ऐतरेय ब्राह्मणमा विभिन्न प्रकारका शासन प्रणालीहरूबारे वर्णन गरिएको छ।
क्र.सं. शासन प्रणाली शासकको पदवी स्थान-निर्देश१ साम्राज्य सम्राट् पूर्व२ भौज्य भोज दक्षिण३ स्वाराज्य स्वराट् पश्चिम४ वैराज्य विराट् उत्तर (उत्तरमद्र, उत्तरकुरू)५ राज्य राट् कुरू-पाञ्चाल६ पारमेष्ठ्य कुरू-पाञ्चाल भन्दा उत्तर७ माहाराज्य कुरू-पाञ्चाल भन्दा उत्तर८ आधिपत्य (स्वावश्य) कुरू-पाञ्चाल भन्दा उत्तरतालिका- ऐतरेय ब्राह्मणमा उल्लेखित शासन प्रणालीहरू
माथि तालिकामा उल्लेखित शासनप्रणालीहरूलाई मूलतः लोकप्रधान प्रणाली र राजाप्रधान प्रणाली गरी दुई प्रकारमा वर्गीकरण गर्न सकिन्छ। तीमध्ये साम्राज्य, राज्य, पारमेष्ठ्य, माहाराज्य र आधिपत्यमा राजसत्ताको र भौज्य, स्वाराज्य र वैराज्यमा लोकसत्ताको प्राधान्य रहेको बुझिन्छ।
राजसत्तात्मक हुँदैमा ती सबै व्यवस्थामा निरपेक्ष रूपमा राजा सर्वशक्तिमान रहने अवस्था भने थिएन। यजुर्वेदमा कतिपय यस्ता मन्त्र विद्यमान छन्, जसको आधारमा हामी त्यतिखेर राजा जनताद्वारा प्रत्यक्षतः निर्वाचित हुनु पर्ने व्यवस्था रहेको बुझ्छौँ(जस्तै- यजु. ९।४०)। कतिपय अवस्थामा राजालाई हटाउन र पुनर्नियुक्त गर्न पनि सकिने प्रावधान रहेको (अथर्व. १।४।६) देखिन्छ। रामायणकालमा पनि राजाको छोरा नै स्वतः राजा बन्ने कुनै निश्चित थिएन र विशः (जनता) ले वरण गरेपछि मात्र कोही व्यक्ति औपचारिक रूपमा राजा बन्न सक्दथ्यो। राजाको उत्तराधिकारीका रूपमा उनका जेठा छोरालाई प्राथमिकता दिइन्थ्यो; तर त्यो अनिवार्य थिएन र परिषद् (सभा) ले अन्य व्यक्तिलाई उत्तराधिकारी चयन गर्ने सम्भावना पनि प्रबल रहन्थ्यो।
‘सम्राट-पद्धति’ अनुसार सम्राटको आज्ञानै र्सवमान्य हुन्छ। राजा वा सम्राटका लागि पनि नैतिक नियमहरू हुन्छन् र उसले त्यही आधारमा शासन गर्दछ। राजाले प्रजाको रक्षा गर्नु, राष्ट्रको उन्नति प्रगति गराउनु र दुष्टहरूलाई दण्ड दिनु पर्दछ। आफ्नो दण्ड विधानले नै राजा प्रतापी हुन्छ (अथर्व. ४।८।१) भनिएको छ। ‘विराट’ पद्धतिमा राजा हुँदैनन्। जनता र्सवसम्मति या बहुमतका आधारमा आफ्नो फैसला गर्दछन्। यस पद्धतिमा जो सामूहिक निर्णय ाहुन्छ, त्यही नै मान्य हुन्छ।
‘स्वराट्’ पद्धतिमा केन्द्रीय शासन हुन्थ्यो। अथर्ववेदमा स्वतन्त्र राजाको लागि ‘स्वराट्’ शब्द प्रयोग गरिएको छ, जो आफ्नो तेजस्विताका कारण निर्वाचित हुन्छ (अथर्व. २०।११३।२)। जनता यस्तो व्यक्तिलाई चयन गर्दछन् जो इन्द्र अर्थात् ऐश्वर्ययुक्त होस्। वृत्र अर्थात् पापी/अज्ञानी व्यक्तिलाई राजा बनाउने उनीहरूको चाहना हुँदैन (अथर्व. १२।१।३७)। यस प्रणालीमा जनताका प्रतिनिधि सभा र समितिमा जान्छन् र केन्द्रीय सभा तथा समितिमा उनीहरू राज्य सम्बन्धी नियमहरू बनाउँछन्। यसमा जनताका प्रतिनिधिले राष्ट्रमा शासन गर्ने हुनाले यसलाई जनतन्त्र राज्य पनि भनिन्छ।
ऐतरेय ब्राह्मणमा उल्लेखित आठ प्रकारका शासन प्रणालीका अतिरिक्त अन्य प्रणालीहरू पनि कालान्तरमा भारतवर्षमा प्रयोगमा आउन थालेका संस्कृत वाङ्मयको अध्ययनबाट थाहा लाग्दछ। उदाहरणका लागि, राष्ट्रिक, पेत्तनिक, द्वैराज्य, अराजक, उग्र र राजन्य। शुक्रनीतिमा हेर्ने हो भने प्रायः राजसत्तात्मक प्रणालीकै मात्र वर्णन हामी पाउँछौँ। ऐतिहासिक विकासक्रमलाई ध्यानपूर्वक हेर्दा भारतवषर्षीय समाज जति जति वैदिककालबाट पौराणिककालतिर पदार्पण गर्दै गयो, उति उति लोकसत्ता कमजोर र राजसत्ता बलियो हुँदै गएको देखिन्छ।
३. लोकसत्ता र राजसत्ता
वैदिक वाङ्मयमा एकातिर राजाकै एकल शासन चल्ने प्रणाली र अर्कोतिर गणतन्त्रात्मक शासन प्रणालीजस्ता नितान्त विपरित प्रणालीहरूबारे उल्लेख गरिएको भए तापनि वैदिक ऋषिहरूले आदर्श ठहर्याएको शासन प्रणाली भने मध्यमार्गी रहेको देखिन्छ। अहिलेको सर्न्दर्भमा राजासहितको संसद (किङ्ग इन पार्लियामेन्ट) भन्न सकिने लोकतान्त्रिक पद्धति अनुरूपका सभा (ऋ. १०।७१।१०, अथर्व. ७।१२, यजु. १६।२४ र १६।२८) एवं समिति (अथर्व ६।८८।३ र ५।१९।१५) जस्ता संस्थाहरूसहितको राजसंस्थाको व्यवस्थालाई सर्वोत्तम मानिएको साक्ष्य वैदिक वाङ्मयमा छ। वैदिक युगको राष्ट्रको शासन आदर्श अवस्थामा सभा र समिति नामका दुई संस्थाहरूसहित राजाद्वारा हुने गरेको देखिन्छ। राज्यको प्रशासन चलाउन राजाले मन्त्रिमण्डलको गठन गर्नु पर्ने र त्यो मन्त्रिमण्डल सभा र समितिबाट अनुमोदित हुनु पर्ने प्रचलन रहेको थियो।
अथर्ववेदकालीन राज्यमा पाँच प्रकारका लोक (प्रजा) रहेका थिए - ब्राह्मण, क्षत्रिय, वैश्य, शुद्र र निषाद। यी सबै पृथ्वीकै सन्तान भएकाले सबैलाई समान अधिकार प्राप्त हुने कुरा अथर्ववेदमा बताइएको छ (अथर्व. १२।१।१५)। राष्ट्रमा उँच-नीचको भेद नभएर मित्रता र एकताको भाव होस् (अथर्व. १२।१।२); पारस्परिक फूट कहिल्यै नहोस् (अथर्व. ३।८।१) र संगठन, सौमनस्यको विस्तार होस् (अथर्व. ६।६४।१) भन्ने भावना व्याप्त रहेको देखिन्छ।
राष्ट्रको रक्षाका लागि सेना आवश्यक हुने भएकाले २१ प्रकारका सेनाको व्यवस्था गरिएको देखिन्छ। वैदिक कालीन सेनामा पुरूषकासाथै महिला पनि रहने गरेको बुझिन्छ। अथर्ववेद २।३।१ मा इन्द्रलाई र १।२७।४ मा इन्द्राणीलाई सेनापतिका रूपमा उल्लेख गरिएको छ। सामान्यतया युद्धलाई ठीक मानिएको छैन, तर कसैले आक्रमण गरेमा प्रत्याक्रमण गर्न भनिएको छ। जीवनलाई राष्ट्रको सम्पत्ति सम्झेर कार्य गर्न वेदमा प्रेरणा दिइएको र राष्ट्र-रक्षाका लागि राजा र प्रजा समानरूपेण उत्तरदायी भएको देखिन्छ। सबैको कल्याण गर्ने भावना, सत्यको आत्मसातता, पदार्थहरूको यथार्थ ज्ञान प्राप्त गरी प्राकृतिक नियमहरूको ठीक-ठीक पालना, आस्तिकता, धर्ममय आचार-व्यवहार वैदिक राजनीतिका आधारका रूपमा स्पष्टसँग देख्न सकिन्छ।
पौराणिककालमा भने राजसत्ता नै प्रायः र्सवस्वीकृत शासन प्रणाली बन्न सफल भयो। त्यसयता भारतवर्षीय राज्यहरूमा राजाको वरिपरि नै सम्पूर्ण राज्यसत्ता घुमेको र राज्यको भाग्य पनि राजाअनुसार सौभाग्य वा दुर्भाग्यका रूपमा रहने गरेको देखिन्छ। हुन त त्यस युगमा पनि प्रायः राजाहरू आफ्नो सर्वोच्चताको स्थितिमासमेत जनतालाई ‘जनार्दन’ का रूपमा उत्तिकै महत्व प्रदान गर्नमा सचेत रहेको देखिन्छ। तर बेनजस्ता कतिपय राजाहरूले आफूलाई स्वेच्छाचारी, निरङ्कुश बनाएर अलोकप्रियता कमाएकाले लोक (प्रजा) ले विद्रोह गरेको दृष्टान्त पाइन्छ।४. बेन र प्रथम जनविद्रोह
बेन भनिने राजाको निरङ्कुश, स्वेच्छाचारी शासनबारे श्रीमद्भागवतमा प्रशस्त लेखिएको छ। कतिपय कुरा अतिरञ्जना र मिथकीकरणले यता उता परे तापनि श्रीमद्भागवत पढ्दा प्रष्ट बुझिन्छ कि “राजा नै ईश्वर हो”, “राजा नै राष्ट्र हो” र “राजाको स्वैच्छिक आदेश नै दण्ड (कानुन) हो” भन्ने घोषणा गर्दै बेनले सभा, समिति र मन्त्रिपरिषद्लाई भङ्ग गरिदियो। आफ्ना राज्यभित्रका सम्पूर्ण ग्रामसभा, गणसभा र जानपदसभालाई पनि उसले भङ्ग गरिदियो। राज्यले जुनसुके बेला व्यक्तिको स्वतन्त्रता र आर्थिक अधिकारमाथि हमला गर्ने चलन बेनले बसाल्यो। आफ्नो इच्छामुताबिक धार्मिक कर्म गर्नसमेत रोक लाग्यो। वैदिक राजनीतिअनुसार सञ्चालित शासन पद्धतिलाई बेनको सैन्यवादी पद्धतिले विस्थापन गरेपछि लोकमा अत्यन्त असन्तुष्टि फैलियो।सर्वसाधारणले आफ्नो कष्ट ऋषिहरूसमक्ष राखेपछि अहिंसावादी ऋषिहरूले पहिले त बेनलाई भेटी राजधर्म सम्झाउन प्रयास गरे। तर बेनले ऋषिहरूको प्रमण्डललाई दुर्व्यवहार गर्यो। राजसत्ता र लोकसत्ताको सुसंयोजनमा राष्ट्र अघि बढ्नु पर्दछ भन्ने ऋषिहरूमध्ये केहीलाई बेनले जेलमा राख्यो। अति भएपछि एकथरीले जङ्गलबाट बेनविरूद्ध सशस्त्र विद्रोह सुरू गरेको बुझिन्छ, जसलाई श्रीमद्भागवत ‘निषाद’ का रूपमा चिनाइएको छ। यता ऋषिहरूले भने त्यस्तो हिंसात्मक विद्रोह अस्वीकार गरे। उनीहरूले ‘हुङ्कार’ ले नै बेनको सैन्य उन्मादमाथि विजय प्राप्त गरे। श्रीमद्भागवतमा जेलाई ‘हुङ्कार’ भनिएको छ, अहिलेको सन्दर्भमा त्यो नारा-जुलुस र हड्ताल नै हो।
बेनविरूद्ध लोकले गरेको विद्रोह नै मानवको ज्ञात इतिहासमा प्रथम जनविद्रोह हो। यसअघि पश्चिमा सन्दर्भमा स्पार्टाकसाको नेतृत्वमा दासहरूद्वारा भएको विद्रोहलाई प्रथम जनविद्रोहका रूपमा व्याख्या गर्दै उनलाई ‘आदिविद्रोही’ मान्ने गरेको पाइन्छ। उता, चिनीया सन्दर्भमा आँखीभौँ रङ्गाएकाहरूको र पहेँलो फेटा बाँधेकाहरूको विद्रोह (किसान विद्रोह) लाई अझ प्राचीन मानिन्छ। तर ती सबै भन्दा पुरानो ठहर्छ राजा बेनविरूद्धको विद्रोह। उक्त पौराणिक विद्रोहको विशेषता केमा पनि छ भने त्यसले आधुनिक सन्दर्भमा ‘सत्याग्रह’ भनिने अहिंसात्मक विद्रोहको श्रेष्ठता त्यतिखेरै प्रमाणित गरेको छ।५. पृथुको राज्यारोहण
बेनको पतनपछि नयाँ शासक कसलाई बनाउने भन्ने सवाल खडा भयो। बेनविरूद्ध सशस्त्र विद्रोह गर्ने ‘निषाद’ को दाबी सबै भन्दा पहिले आयो। तर ऋषिहरूले अस्वीकार गरेपछि ‘निषाद’ को सत्तारोहण सम्भव भएन। स्वयं ऋषिहरूले नै सत्ता चलाउनु पर्ने एकथरीको मागलाई ऋषिगणले स्वीकारेन, किन भने उनीहरूले विद्रोहको नेतृत्व गरेको शासक बन्ने अभीष्टले थिएन। नयाँ राज्यको स्वरूप कस्तो हुनु पर्ने र कस्तो शासन प्रणालीमा कसलाई शासक बनाउने भन्नेबारे अन्यौलको स्थिति केही लामै समयसम्म कायम रहेको सङ्केत श्रीमद्भागवतमा पाइन्छ। ऋषिहरू र र्सवसाधारणको मत सभा र समितिसहितको राजा रहने पुरानै पद्धतिको पक्षमा गएपछि ‘निषाद’ पक्षको दाबी एकदमै कमजोर ठहरियो र अन्त्यमा बेनकै वंशज पृथुलाई राजा बनाउने सहमति जुट्यो।
श्रीमद्भागवतमा बताइएअनुसार राज्यको सञ्चालन लोकसम्मतिको आधारमा राजा, मन्त्रिपरिषद्, सभा, समिति र स्थानीय पालिकाहरूले गर्ने संयन्त्र विकास गरिएको थियो। बेन भन्दा अघि गणसभाहरू मुख्य शक्तिशाली हुने गरेकोमा पृथुको समयमा भने तिनलाई भन्दा पनि भौगोलिक आधारलाई प्रधानता दिई ग्रामपालिका, नगरपालिका जस्ता निकायको व्यवस्था गरिएको बुझिन्छ। यो पक्ष विशेष ध्यानयोग्य छ। यतिखेर नेपालमा राज्यको पुनर्संरचनाको बहस तात्तातो छ र पुनर्संरचनाको आधार जातिगत हुनु पर्दछ भन्ने स्वर निकै चर्कोसँग उठिरहेको छ। जनविद्रोह गरी बेनलाई सत्ताच्यूत गरेपछि प्राचीन भारतवर्ष लोकसमक्ष पनि यस्तै सवाल खडा भएको थियो। उनीहरूले जातिगत वा गणगत आधारमा बनाइने संरचनाले अहित हुने निष्कर्ष निकाले। जातिगत आधारमा बनाइएको संरचनाले राष्ट्रिय एकता अझै सुदृढ पार्छ वा जातिवादी संकीर्णा सोचलाई मल-जल गर्छ- यसबारे नेपाली जनता कस्तो निष्कर्षमा पुग्ने हुन् भन्ने चाहिँ अझै विचार मन्थन हुँदै जाँदा थाहा होला नै।
सभा र समितिमा राष्ट्रका सबै भूभाग र सबै समुदायको प्रतिनिधित्व होस् भनेर विशेष ध्यान पुर्याइएकाले अचेल भनिने ‘समावेशीकरण’ को अवधारणालाई पनि त्यतिखेर आत्मसात् गरेको भन्नु पर्ने हुन्छ। सम्भवतः त्यतिखेर बनाइएको दण्डनीति (कानुन) लिखित नै थियो। बेनबाट त्यसअघि नै ठूलो धोका खाइसकेकाले पृथुलाई दण्ड (कानुन) को पूर्ण नियन्त्रणमा राख्ने प्रबन्ध गर्न भने ऋषिहरूले भुलेनन् भन्ने प्रष्टै बुझिन्छ।
त्यो प्रथम जनविद्रोहले कुनै व्यक्तिविशेषको स्वेच्छाचारी शासनको अवधारणालाई स्पष्टतः अस्वीकार गर्दै शासन विधि वा कानुन (त्यतिखेरको शब्दावलीमा ‘दण्डनीति’) को हुनु पर्ने वैदिक मान्यतालाई पुनर्पुष्टि गर्यो। राजालाई ‘राष्ट्रभृत्य’ (राष्ट्रको सेवक) र लोकलाई ‘राष्ट्रस्वामी’ मानिने (अथर्व. १९।३७।२ र १५।९।१) वैदिक मतमा पृथुले पूर्ण आस्था प्रकट गरेका थिए। उनको जनप्रियताबाट डाढिएर अर्को राज्यका ‘इन्द्र’ नामका कोही समकालीन राजाले पृथुविरूद्ध प्रचारयुद्ध (आधुनिक सर्न्दर्भमा प्रोपागाण्डा-वार) समेत गरेका थिए। तर उनको लोकप्रियता यस्तरी बढ्यो कि राज्यारोहणको केही वर्षछि नै लोकले पृथुलाई विष्णुको अवतार (जीवित ईश्वर) का रूपमा पूज्न थालिसकेका थिए। उनकै नामको आधारमा धर्तीको नयाँ संज्ञा ‘पृथिवी’ भन्न थालिएको थियो।
यसरी पारस्परिक भक्तिले राजा र प्रजाबीचको सम्बन्ध अत्यन्त सौहाद्रपूर्ण बन्न पुगेको थियो। वैदिक राजधर्मको मर्यादालाई पृथुले कहिल्यै उल्लङ्घन नगरेको श्रीमद्भागवतमा बताइन्छ। यद्यपि कालान्तरमा रावण, कंस, जरासन्ध, शिशुपाल, शाल्वजस्ता राजाहरूले भने राजालाई नै सर्वेसर्वा ठान्ने बेनको सोचलाई फेरि अगाडि बढाएका थिए। हाम्रोमा एक शताब्दी चलेको राणाशासन बेनवादी शासन प्रणालीको अर्को रूप थियो।
सन्दर्भ सामग्री :
अधिकारी, निर्मलमणि; “वैदिक राजनीति र त्यसको पुनर्प्रयोग”; देशप्रेम साप्ताहिक; वि.सं. २०६० मंसिर ४ गते।
जोशी, रामप्रसाद (अनु.); श्रीमद्भागवत; काठमाण्डौ : नानीमैया जोशी, वि.सं. २०४७।
दीक्षित, मदनमणि; त्यो युग; काठमाण्डौ : समीक्षा, वि.सं. २०४७।
निर्मल, आयोदधौम्य; आस्थाको शान्ति-युद्ध; विराटनगर : नेपाली भाषा-संस्कृति परिषद्, वि.सं. २०५७।
निर्मल, आयोदधौम्य; “वैदिक राजनीतिका आधार”; स्पेसटाइम दैनिक; वि.सं. २०५८ चैत २४ गते।
निर्मल, आयोदधौम्य; वैज्ञानिक सत्ययुगको आधारशीला; काठमाण्डौ : युग निर्माण अभियान नेपाल, वि.सं. २०६१।
प्रपन्नाचार्य, डा. स्वामी; वेदमा के छ -; इलाहावाद : प्रा. चिरञ्जीवी शर्मा, वि.सं. २०३८।
विद्यालङ्कार, सत्यकेतु; प्राचीन भारतकी शासन-पद्धति और राजशास्त्र (सातवाँ संस्करण); नई दिल्ली : सरस्वती सदन, सन् २००१।
सक्सेना, डा. प्रवेश; वेदों में क्या है?; दिल्ली : पुस्तक महल, सन् २००१।
ज्ञानी, प्रो. शिवदत्त; भारतीय संस्कृति; बम्बई : राजकमल प्रकाशन, सन् १९४४।
निर्मलमणि अधिकारी
(पहिलोपटक प्राची द्वैमासिकमा “विश्वको प्रथम जनविद्रोह, बेनको पतन र नयाँ राष्ट्रको विधि निर्माण” शीर्षकमा प्रकाशित, मिति २०६३ असोज, पूर्णाङ्क ६०। घटना र विचार साप्ताहिकमा प्रकाशित, मिति २०६३ कात्तिक १५ गते बुधवार, वर्ष १२ अंक १८। Also published in Palpaonline)
१. विषय प्रवेश
भारतवर्षीय सन्दर्भमा ज्ञान, विज्ञान, अध्यात्म, धर्म, संस्कृति सबैको मूल वेद नै मानिएको छ। वैदिक युगीन राजनीतिबारे अध्ययन-अनुसन्धानको क्रम चलिरहेको छ र हालसम्मको अध्ययनबाट विज्ञहरू के निष्कर्षमा पुगेका छन् भने सामाजिक, राजनीतिक एवं सांस्कृतिक दृष्टिले उपयोगी विभिन्न संस्थाहरूको मूल पनि वेदमा पाउन सकिन्छ।
संसारकै सर्वाधिक प्राचीन ग्रन्थ ऋग्वेदको समयमा राजनीतिक प्रणाली कस्तो थियो भन्ने सन्दर्भमा हाम्रो सामुन्ने ‘सत्ययुग’को कुरा आउँछ। सत्ययुगमा मानवसमाजले समस्त अभावहरूमाथि विजय प्राप्त गरेको थियो र समाज भोक, रोग, शोकरहित थियो। त्यस युगमा राजनीतिक सीमारेखाहरूको अर्थ थिएन; संप्रदाय, पन्थ, मजहबहरूको घेराबन्दी थिएन र जाति र भाषाको भेदले पनि अर्थ राख्दैन। त्यहाँ कोही मालिक र कोही दास थिएनन्, कोही धनी र कोही गरिब थिएनन् र कसैले कसैलाई हैकम चलाउने स्थिति पनि थिएन। सत्ययुगमा प्रहरी र सेनाको आवश्यकता रहँदैन; मानवसमाज स्वतः नैतिक नियममा गतिशील रहने हुन्छ। यहाँसम्मकि तालाचाबीको कुनै उपयोगिता रहँदैन; कोही चोर नै रहने छैन त किन चाहियो तालाचाबी? कुनै शस्त्रास्त्रको उपयोगिता नरहने हुन्छ, किनकि हिंस्रक मनोवृत्तिबाट मानवले आफूलाई मुक्त पारिसकेको स्थिति हुन्छ। सर्वत्र सुख, शान्ति, आनन्द।
उत्तरवैदिक कालमा भने परिस्थिति धेरै फरक भइसकेको झलक पाइन्छ। अथर्ववेदमा ‘राष्ट्र’ तथा ‘राज्य’ को अवधारणा अहिलेकै जस्तो अर्थमा पाइन्छ। अथर्ववेदमा अनेक राजनीतिक सिद्धान्तहरूलाई स्थान दिइएको छ। वास्तवमा मानव इतिहासमा मातृभूमिको अवधारणा प्रथम पटक अथर्ववेदमै पाइन्छ। प्रसिद्ध ‘भूमि-सूक्त’ले नै राष्ट्रियताको अवधारणा विकसित गराएको हो। भूमिसूक्त- १२।१ मा ऋषि पृथ्वीलाई माता र आफू स्वयंलाईचाहिँ उनको पुत्र घोषित गर्दछन्- “माता भूमिः पुत्रो अहम् पृथिव्याः।”राष्ट्र, राष्ट्ररक्षाको विविध उपाय, विभिन्न शासन प्रणाली, संस्था तथा सिद्धान्तहरूको पनि सुस्पष्ट उल्लेख अथर्ववेदमा छ। कतै जनताका प्रतिनिधिहरूले प्रत्यक्षतः शासन गर्ने गणतन्त्रात्मक शासन प्रणाली थिए; कतै राजतन्त्रात्मक शासन प्रणाली थिए र कतै मिश्रति (अहिलेको सन्दर्भमा भन्नु पर्दा संवैधानिक राजसंस्थायुक्त संसदीय व्यवस्था) शासन प्रणाली थिए। जस्तोसुकै शासन प्रणाली रहेको भए तापनि यतिबेलासम्म शासक भन्दा लोक (प्रजा) नै बलिया रहेका थिए। पौराणिक कालखण्डमा भने शासक (राजा) अत्यन्त बलशाली देखा पर्दछन्। त्यस युगका जनप्रिय शासकहरूको वर्णन पुराणहरूमा हामी पढ्न सक्छौँ। साथै, कतिपय अवसरमा निरङ्कुश शासकविरूद्ध भएका जनविद्रोह गाथा पनि पुराणका पानामा समेटिएका छन्। यस लेखमा श्रीमद्भागवतमा वर्णित बेन राजाविरूद्धको जनविद्रोहलाई संसारकै पहिलो जनविद्रोहका रूपमा चर्चा गरिएको छ। तत्पश्चात् पृथुले कसरी सङ्क्रमणकालको बुद्धिमत्तापूर्ण व्यवस्थापन गरी जनअनुमोदित शासनको आधारशीला राखे भन्नेबारे चर्चा पनि यहाँ समावेश गरिएको छ।२. प्राचीन भारतवर्षमा प्रचलित विभिन्न शासन प्रणालीहरू
वैदिक वाङ्मयको अध्ययन गर्दा शासनको उत्पत्तिसम्बन्धी विभिन्न छ प्रकारका सिद्धान्तहरू खुट्ट्याउन सकिन्छ – (१) व्यक्तिविशेषप्रधान सिद्धान्त, (२) मत्स्यन्याय सिद्धान्त, (३) सत्ययुग सिद्धान्त, (४) सामाजिक सम्झौताको सिद्धान्त, (५) पितृप्राधान्य सिद्धान्त र (६) दैवी सिद्धान्त। राज्यको उत्पत्तिको आधार जुन सिद्धान्तलाई मान्ने हो, त्यसैअनुसारको शासन प्रणाली निर्धारण हुने तथ्य यहाँनेर स्मरणीय छ।प्राचीन भारतवर्ष शासनका विविध प्रणालीहरू प्रचलनमा थिए। ऐतरेय ब्राह्मणमा विभिन्न प्रकारका शासन प्रणालीहरूबारे वर्णन गरिएको छ।
क्र.सं. शासन प्रणाली शासकको पदवी स्थान-निर्देश१ साम्राज्य सम्राट् पूर्व२ भौज्य भोज दक्षिण३ स्वाराज्य स्वराट् पश्चिम४ वैराज्य विराट् उत्तर (उत्तरमद्र, उत्तरकुरू)५ राज्य राट् कुरू-पाञ्चाल६ पारमेष्ठ्य कुरू-पाञ्चाल भन्दा उत्तर७ माहाराज्य कुरू-पाञ्चाल भन्दा उत्तर८ आधिपत्य (स्वावश्य) कुरू-पाञ्चाल भन्दा उत्तरतालिका- ऐतरेय ब्राह्मणमा उल्लेखित शासन प्रणालीहरू
माथि तालिकामा उल्लेखित शासनप्रणालीहरूलाई मूलतः लोकप्रधान प्रणाली र राजाप्रधान प्रणाली गरी दुई प्रकारमा वर्गीकरण गर्न सकिन्छ। तीमध्ये साम्राज्य, राज्य, पारमेष्ठ्य, माहाराज्य र आधिपत्यमा राजसत्ताको र भौज्य, स्वाराज्य र वैराज्यमा लोकसत्ताको प्राधान्य रहेको बुझिन्छ।
राजसत्तात्मक हुँदैमा ती सबै व्यवस्थामा निरपेक्ष रूपमा राजा सर्वशक्तिमान रहने अवस्था भने थिएन। यजुर्वेदमा कतिपय यस्ता मन्त्र विद्यमान छन्, जसको आधारमा हामी त्यतिखेर राजा जनताद्वारा प्रत्यक्षतः निर्वाचित हुनु पर्ने व्यवस्था रहेको बुझ्छौँ(जस्तै- यजु. ९।४०)। कतिपय अवस्थामा राजालाई हटाउन र पुनर्नियुक्त गर्न पनि सकिने प्रावधान रहेको (अथर्व. १।४।६) देखिन्छ। रामायणकालमा पनि राजाको छोरा नै स्वतः राजा बन्ने कुनै निश्चित थिएन र विशः (जनता) ले वरण गरेपछि मात्र कोही व्यक्ति औपचारिक रूपमा राजा बन्न सक्दथ्यो। राजाको उत्तराधिकारीका रूपमा उनका जेठा छोरालाई प्राथमिकता दिइन्थ्यो; तर त्यो अनिवार्य थिएन र परिषद् (सभा) ले अन्य व्यक्तिलाई उत्तराधिकारी चयन गर्ने सम्भावना पनि प्रबल रहन्थ्यो।
‘सम्राट-पद्धति’ अनुसार सम्राटको आज्ञानै र्सवमान्य हुन्छ। राजा वा सम्राटका लागि पनि नैतिक नियमहरू हुन्छन् र उसले त्यही आधारमा शासन गर्दछ। राजाले प्रजाको रक्षा गर्नु, राष्ट्रको उन्नति प्रगति गराउनु र दुष्टहरूलाई दण्ड दिनु पर्दछ। आफ्नो दण्ड विधानले नै राजा प्रतापी हुन्छ (अथर्व. ४।८।१) भनिएको छ। ‘विराट’ पद्धतिमा राजा हुँदैनन्। जनता र्सवसम्मति या बहुमतका आधारमा आफ्नो फैसला गर्दछन्। यस पद्धतिमा जो सामूहिक निर्णय ाहुन्छ, त्यही नै मान्य हुन्छ।
‘स्वराट्’ पद्धतिमा केन्द्रीय शासन हुन्थ्यो। अथर्ववेदमा स्वतन्त्र राजाको लागि ‘स्वराट्’ शब्द प्रयोग गरिएको छ, जो आफ्नो तेजस्विताका कारण निर्वाचित हुन्छ (अथर्व. २०।११३।२)। जनता यस्तो व्यक्तिलाई चयन गर्दछन् जो इन्द्र अर्थात् ऐश्वर्ययुक्त होस्। वृत्र अर्थात् पापी/अज्ञानी व्यक्तिलाई राजा बनाउने उनीहरूको चाहना हुँदैन (अथर्व. १२।१।३७)। यस प्रणालीमा जनताका प्रतिनिधि सभा र समितिमा जान्छन् र केन्द्रीय सभा तथा समितिमा उनीहरू राज्य सम्बन्धी नियमहरू बनाउँछन्। यसमा जनताका प्रतिनिधिले राष्ट्रमा शासन गर्ने हुनाले यसलाई जनतन्त्र राज्य पनि भनिन्छ।
ऐतरेय ब्राह्मणमा उल्लेखित आठ प्रकारका शासन प्रणालीका अतिरिक्त अन्य प्रणालीहरू पनि कालान्तरमा भारतवर्षमा प्रयोगमा आउन थालेका संस्कृत वाङ्मयको अध्ययनबाट थाहा लाग्दछ। उदाहरणका लागि, राष्ट्रिक, पेत्तनिक, द्वैराज्य, अराजक, उग्र र राजन्य। शुक्रनीतिमा हेर्ने हो भने प्रायः राजसत्तात्मक प्रणालीकै मात्र वर्णन हामी पाउँछौँ। ऐतिहासिक विकासक्रमलाई ध्यानपूर्वक हेर्दा भारतवषर्षीय समाज जति जति वैदिककालबाट पौराणिककालतिर पदार्पण गर्दै गयो, उति उति लोकसत्ता कमजोर र राजसत्ता बलियो हुँदै गएको देखिन्छ।
३. लोकसत्ता र राजसत्ता
वैदिक वाङ्मयमा एकातिर राजाकै एकल शासन चल्ने प्रणाली र अर्कोतिर गणतन्त्रात्मक शासन प्रणालीजस्ता नितान्त विपरित प्रणालीहरूबारे उल्लेख गरिएको भए तापनि वैदिक ऋषिहरूले आदर्श ठहर्याएको शासन प्रणाली भने मध्यमार्गी रहेको देखिन्छ। अहिलेको सर्न्दर्भमा राजासहितको संसद (किङ्ग इन पार्लियामेन्ट) भन्न सकिने लोकतान्त्रिक पद्धति अनुरूपका सभा (ऋ. १०।७१।१०, अथर्व. ७।१२, यजु. १६।२४ र १६।२८) एवं समिति (अथर्व ६।८८।३ र ५।१९।१५) जस्ता संस्थाहरूसहितको राजसंस्थाको व्यवस्थालाई सर्वोत्तम मानिएको साक्ष्य वैदिक वाङ्मयमा छ। वैदिक युगको राष्ट्रको शासन आदर्श अवस्थामा सभा र समिति नामका दुई संस्थाहरूसहित राजाद्वारा हुने गरेको देखिन्छ। राज्यको प्रशासन चलाउन राजाले मन्त्रिमण्डलको गठन गर्नु पर्ने र त्यो मन्त्रिमण्डल सभा र समितिबाट अनुमोदित हुनु पर्ने प्रचलन रहेको थियो।
अथर्ववेदकालीन राज्यमा पाँच प्रकारका लोक (प्रजा) रहेका थिए - ब्राह्मण, क्षत्रिय, वैश्य, शुद्र र निषाद। यी सबै पृथ्वीकै सन्तान भएकाले सबैलाई समान अधिकार प्राप्त हुने कुरा अथर्ववेदमा बताइएको छ (अथर्व. १२।१।१५)। राष्ट्रमा उँच-नीचको भेद नभएर मित्रता र एकताको भाव होस् (अथर्व. १२।१।२); पारस्परिक फूट कहिल्यै नहोस् (अथर्व. ३।८।१) र संगठन, सौमनस्यको विस्तार होस् (अथर्व. ६।६४।१) भन्ने भावना व्याप्त रहेको देखिन्छ।
राष्ट्रको रक्षाका लागि सेना आवश्यक हुने भएकाले २१ प्रकारका सेनाको व्यवस्था गरिएको देखिन्छ। वैदिक कालीन सेनामा पुरूषकासाथै महिला पनि रहने गरेको बुझिन्छ। अथर्ववेद २।३।१ मा इन्द्रलाई र १।२७।४ मा इन्द्राणीलाई सेनापतिका रूपमा उल्लेख गरिएको छ। सामान्यतया युद्धलाई ठीक मानिएको छैन, तर कसैले आक्रमण गरेमा प्रत्याक्रमण गर्न भनिएको छ। जीवनलाई राष्ट्रको सम्पत्ति सम्झेर कार्य गर्न वेदमा प्रेरणा दिइएको र राष्ट्र-रक्षाका लागि राजा र प्रजा समानरूपेण उत्तरदायी भएको देखिन्छ। सबैको कल्याण गर्ने भावना, सत्यको आत्मसातता, पदार्थहरूको यथार्थ ज्ञान प्राप्त गरी प्राकृतिक नियमहरूको ठीक-ठीक पालना, आस्तिकता, धर्ममय आचार-व्यवहार वैदिक राजनीतिका आधारका रूपमा स्पष्टसँग देख्न सकिन्छ।
पौराणिककालमा भने राजसत्ता नै प्रायः र्सवस्वीकृत शासन प्रणाली बन्न सफल भयो। त्यसयता भारतवर्षीय राज्यहरूमा राजाको वरिपरि नै सम्पूर्ण राज्यसत्ता घुमेको र राज्यको भाग्य पनि राजाअनुसार सौभाग्य वा दुर्भाग्यका रूपमा रहने गरेको देखिन्छ। हुन त त्यस युगमा पनि प्रायः राजाहरू आफ्नो सर्वोच्चताको स्थितिमासमेत जनतालाई ‘जनार्दन’ का रूपमा उत्तिकै महत्व प्रदान गर्नमा सचेत रहेको देखिन्छ। तर बेनजस्ता कतिपय राजाहरूले आफूलाई स्वेच्छाचारी, निरङ्कुश बनाएर अलोकप्रियता कमाएकाले लोक (प्रजा) ले विद्रोह गरेको दृष्टान्त पाइन्छ।४. बेन र प्रथम जनविद्रोह
बेन भनिने राजाको निरङ्कुश, स्वेच्छाचारी शासनबारे श्रीमद्भागवतमा प्रशस्त लेखिएको छ। कतिपय कुरा अतिरञ्जना र मिथकीकरणले यता उता परे तापनि श्रीमद्भागवत पढ्दा प्रष्ट बुझिन्छ कि “राजा नै ईश्वर हो”, “राजा नै राष्ट्र हो” र “राजाको स्वैच्छिक आदेश नै दण्ड (कानुन) हो” भन्ने घोषणा गर्दै बेनले सभा, समिति र मन्त्रिपरिषद्लाई भङ्ग गरिदियो। आफ्ना राज्यभित्रका सम्पूर्ण ग्रामसभा, गणसभा र जानपदसभालाई पनि उसले भङ्ग गरिदियो। राज्यले जुनसुके बेला व्यक्तिको स्वतन्त्रता र आर्थिक अधिकारमाथि हमला गर्ने चलन बेनले बसाल्यो। आफ्नो इच्छामुताबिक धार्मिक कर्म गर्नसमेत रोक लाग्यो। वैदिक राजनीतिअनुसार सञ्चालित शासन पद्धतिलाई बेनको सैन्यवादी पद्धतिले विस्थापन गरेपछि लोकमा अत्यन्त असन्तुष्टि फैलियो।सर्वसाधारणले आफ्नो कष्ट ऋषिहरूसमक्ष राखेपछि अहिंसावादी ऋषिहरूले पहिले त बेनलाई भेटी राजधर्म सम्झाउन प्रयास गरे। तर बेनले ऋषिहरूको प्रमण्डललाई दुर्व्यवहार गर्यो। राजसत्ता र लोकसत्ताको सुसंयोजनमा राष्ट्र अघि बढ्नु पर्दछ भन्ने ऋषिहरूमध्ये केहीलाई बेनले जेलमा राख्यो। अति भएपछि एकथरीले जङ्गलबाट बेनविरूद्ध सशस्त्र विद्रोह सुरू गरेको बुझिन्छ, जसलाई श्रीमद्भागवत ‘निषाद’ का रूपमा चिनाइएको छ। यता ऋषिहरूले भने त्यस्तो हिंसात्मक विद्रोह अस्वीकार गरे। उनीहरूले ‘हुङ्कार’ ले नै बेनको सैन्य उन्मादमाथि विजय प्राप्त गरे। श्रीमद्भागवतमा जेलाई ‘हुङ्कार’ भनिएको छ, अहिलेको सन्दर्भमा त्यो नारा-जुलुस र हड्ताल नै हो।
बेनविरूद्ध लोकले गरेको विद्रोह नै मानवको ज्ञात इतिहासमा प्रथम जनविद्रोह हो। यसअघि पश्चिमा सन्दर्भमा स्पार्टाकसाको नेतृत्वमा दासहरूद्वारा भएको विद्रोहलाई प्रथम जनविद्रोहका रूपमा व्याख्या गर्दै उनलाई ‘आदिविद्रोही’ मान्ने गरेको पाइन्छ। उता, चिनीया सन्दर्भमा आँखीभौँ रङ्गाएकाहरूको र पहेँलो फेटा बाँधेकाहरूको विद्रोह (किसान विद्रोह) लाई अझ प्राचीन मानिन्छ। तर ती सबै भन्दा पुरानो ठहर्छ राजा बेनविरूद्धको विद्रोह। उक्त पौराणिक विद्रोहको विशेषता केमा पनि छ भने त्यसले आधुनिक सन्दर्भमा ‘सत्याग्रह’ भनिने अहिंसात्मक विद्रोहको श्रेष्ठता त्यतिखेरै प्रमाणित गरेको छ।५. पृथुको राज्यारोहण
बेनको पतनपछि नयाँ शासक कसलाई बनाउने भन्ने सवाल खडा भयो। बेनविरूद्ध सशस्त्र विद्रोह गर्ने ‘निषाद’ को दाबी सबै भन्दा पहिले आयो। तर ऋषिहरूले अस्वीकार गरेपछि ‘निषाद’ को सत्तारोहण सम्भव भएन। स्वयं ऋषिहरूले नै सत्ता चलाउनु पर्ने एकथरीको मागलाई ऋषिगणले स्वीकारेन, किन भने उनीहरूले विद्रोहको नेतृत्व गरेको शासक बन्ने अभीष्टले थिएन। नयाँ राज्यको स्वरूप कस्तो हुनु पर्ने र कस्तो शासन प्रणालीमा कसलाई शासक बनाउने भन्नेबारे अन्यौलको स्थिति केही लामै समयसम्म कायम रहेको सङ्केत श्रीमद्भागवतमा पाइन्छ। ऋषिहरू र र्सवसाधारणको मत सभा र समितिसहितको राजा रहने पुरानै पद्धतिको पक्षमा गएपछि ‘निषाद’ पक्षको दाबी एकदमै कमजोर ठहरियो र अन्त्यमा बेनकै वंशज पृथुलाई राजा बनाउने सहमति जुट्यो।
श्रीमद्भागवतमा बताइएअनुसार राज्यको सञ्चालन लोकसम्मतिको आधारमा राजा, मन्त्रिपरिषद्, सभा, समिति र स्थानीय पालिकाहरूले गर्ने संयन्त्र विकास गरिएको थियो। बेन भन्दा अघि गणसभाहरू मुख्य शक्तिशाली हुने गरेकोमा पृथुको समयमा भने तिनलाई भन्दा पनि भौगोलिक आधारलाई प्रधानता दिई ग्रामपालिका, नगरपालिका जस्ता निकायको व्यवस्था गरिएको बुझिन्छ। यो पक्ष विशेष ध्यानयोग्य छ। यतिखेर नेपालमा राज्यको पुनर्संरचनाको बहस तात्तातो छ र पुनर्संरचनाको आधार जातिगत हुनु पर्दछ भन्ने स्वर निकै चर्कोसँग उठिरहेको छ। जनविद्रोह गरी बेनलाई सत्ताच्यूत गरेपछि प्राचीन भारतवर्ष लोकसमक्ष पनि यस्तै सवाल खडा भएको थियो। उनीहरूले जातिगत वा गणगत आधारमा बनाइने संरचनाले अहित हुने निष्कर्ष निकाले। जातिगत आधारमा बनाइएको संरचनाले राष्ट्रिय एकता अझै सुदृढ पार्छ वा जातिवादी संकीर्णा सोचलाई मल-जल गर्छ- यसबारे नेपाली जनता कस्तो निष्कर्षमा पुग्ने हुन् भन्ने चाहिँ अझै विचार मन्थन हुँदै जाँदा थाहा होला नै।
सभा र समितिमा राष्ट्रका सबै भूभाग र सबै समुदायको प्रतिनिधित्व होस् भनेर विशेष ध्यान पुर्याइएकाले अचेल भनिने ‘समावेशीकरण’ को अवधारणालाई पनि त्यतिखेर आत्मसात् गरेको भन्नु पर्ने हुन्छ। सम्भवतः त्यतिखेर बनाइएको दण्डनीति (कानुन) लिखित नै थियो। बेनबाट त्यसअघि नै ठूलो धोका खाइसकेकाले पृथुलाई दण्ड (कानुन) को पूर्ण नियन्त्रणमा राख्ने प्रबन्ध गर्न भने ऋषिहरूले भुलेनन् भन्ने प्रष्टै बुझिन्छ।
त्यो प्रथम जनविद्रोहले कुनै व्यक्तिविशेषको स्वेच्छाचारी शासनको अवधारणालाई स्पष्टतः अस्वीकार गर्दै शासन विधि वा कानुन (त्यतिखेरको शब्दावलीमा ‘दण्डनीति’) को हुनु पर्ने वैदिक मान्यतालाई पुनर्पुष्टि गर्यो। राजालाई ‘राष्ट्रभृत्य’ (राष्ट्रको सेवक) र लोकलाई ‘राष्ट्रस्वामी’ मानिने (अथर्व. १९।३७।२ र १५।९।१) वैदिक मतमा पृथुले पूर्ण आस्था प्रकट गरेका थिए। उनको जनप्रियताबाट डाढिएर अर्को राज्यका ‘इन्द्र’ नामका कोही समकालीन राजाले पृथुविरूद्ध प्रचारयुद्ध (आधुनिक सर्न्दर्भमा प्रोपागाण्डा-वार) समेत गरेका थिए। तर उनको लोकप्रियता यस्तरी बढ्यो कि राज्यारोहणको केही वर्षछि नै लोकले पृथुलाई विष्णुको अवतार (जीवित ईश्वर) का रूपमा पूज्न थालिसकेका थिए। उनकै नामको आधारमा धर्तीको नयाँ संज्ञा ‘पृथिवी’ भन्न थालिएको थियो।
यसरी पारस्परिक भक्तिले राजा र प्रजाबीचको सम्बन्ध अत्यन्त सौहाद्रपूर्ण बन्न पुगेको थियो। वैदिक राजधर्मको मर्यादालाई पृथुले कहिल्यै उल्लङ्घन नगरेको श्रीमद्भागवतमा बताइन्छ। यद्यपि कालान्तरमा रावण, कंस, जरासन्ध, शिशुपाल, शाल्वजस्ता राजाहरूले भने राजालाई नै सर्वेसर्वा ठान्ने बेनको सोचलाई फेरि अगाडि बढाएका थिए। हाम्रोमा एक शताब्दी चलेको राणाशासन बेनवादी शासन प्रणालीको अर्को रूप थियो।
सन्दर्भ सामग्री :
अधिकारी, निर्मलमणि; “वैदिक राजनीति र त्यसको पुनर्प्रयोग”; देशप्रेम साप्ताहिक; वि.सं. २०६० मंसिर ४ गते।
जोशी, रामप्रसाद (अनु.); श्रीमद्भागवत; काठमाण्डौ : नानीमैया जोशी, वि.सं. २०४७।
दीक्षित, मदनमणि; त्यो युग; काठमाण्डौ : समीक्षा, वि.सं. २०४७।
निर्मल, आयोदधौम्य; आस्थाको शान्ति-युद्ध; विराटनगर : नेपाली भाषा-संस्कृति परिषद्, वि.सं. २०५७।
निर्मल, आयोदधौम्य; “वैदिक राजनीतिका आधार”; स्पेसटाइम दैनिक; वि.सं. २०५८ चैत २४ गते।
निर्मल, आयोदधौम्य; वैज्ञानिक सत्ययुगको आधारशीला; काठमाण्डौ : युग निर्माण अभियान नेपाल, वि.सं. २०६१।
प्रपन्नाचार्य, डा. स्वामी; वेदमा के छ -; इलाहावाद : प्रा. चिरञ्जीवी शर्मा, वि.सं. २०३८।
विद्यालङ्कार, सत्यकेतु; प्राचीन भारतकी शासन-पद्धति और राजशास्त्र (सातवाँ संस्करण); नई दिल्ली : सरस्वती सदन, सन् २००१।
सक्सेना, डा. प्रवेश; वेदों में क्या है?; दिल्ली : पुस्तक महल, सन् २००१।
ज्ञानी, प्रो. शिवदत्त; भारतीय संस्कृति; बम्बई : राजकमल प्रकाशन, सन् १९४४।
