Tuesday, October 13, 2009
आयोदधौम्य निर्मलमणि अधिकारीकृत पुस्तक "मीमांसा-दर्शन निर्देशन" को दोस्रो प्रकरणबाट
(आयोदधौम्य निर्मलमणि अधिकारीकृत पुस्तक मीमांसा-दर्शन निर्देशन वि.सं. २०६२ मा प्रकाशित भएको थियो ।)
मीमांसा-दर्शनको दृष्टिमा धर्म र वेद
मीमांसा-दर्शनको प्रथमसूत्रमै अथातो धर्म जिज्ञासा भनिएको छ । यसरी धर्मबारेमा विचार गर्नु मीमांसा-दर्शनको पहिलो कार्य हो । त्यसपछि तत्कालै भनिएको छ - चोदना लक्षणोऽर्थो धर्मःु। शाब्दिक अर्थको पछिल्तिर लाग्नुअघि हामी यस सूत्रलाई बुझ्ने प्रयास गरौं ।
धर्म प्रत्येक व्यक्तिको आफ्नै मनखुशी इच्छा वा रुचिमा निर्भर चीज होइन यो त एक नैतिक नियम हो जसको पालना गर्नु समाजमा रहनेवाला मनुष्यकालागि आवश्यक छ । कुनै कार्य यस्ता हुन्छन् जो मनुष्यले प्राकृतिक प्रेरणाले विवश भएर गर्नु पर्दछ जस्तोकि खानु पिउनु सुत्नु शौच आदि कार्य । कुनै नियमचाहिँ यस्ता हुन्छन् जो मनुष्यले राज्य अथवा शासनको आज्ञाका कारणले मान्नु पर्दछ । कुनै नियम आफू रहेको समाजका सामाजिक तथा पारम्परिक विशेषताका कारण मानिएको हुन्छ । अर्काखाले कार्य यस्ता हुन्छन् जो प्राकृतिक अथवा राज्यका दबाबका कारणले नभएर नैतिक नियमवश गरिनकालागि प्रेरणा दिइन्छ; उदाहरणार्थ- दया परोपकार दान उदारता संयम क्षमा अिहंसा आदि । मान्छेको जीवनमा यी सबैखाले नियमहरुको विशेष महत्व छ । यी नियमहरुको पालना गर्ने सवालमा जैमिनीको भनाइ बडो युक्तियुक्त छ कि जो कार्य लोकोपकारी उपदेशकहरुको प्रेरणा या आदेशलाई मानेर गर्नुपर्दछ त्यो नै धर्म हो । तसर्थ भनियो कि प्रेरणा या उपदेशवाला अर्थ नै धर्म हो; - चोदना लक्षणोऽर्थो धर्मः ।
अब यहाँ प्रश्न उठ्छकि आफूलाई लोकोपकारी भन्ने दाबी गरेर उपदेश या प्रेरणा दिनेहरुमध्येबाट पनि फरक फरक उपदेश या प्रेरणा प्राप्त भएमा के गर्ने नि अनि कसैको मत लोकोपकारी हो वा होइन भनेर निर्णय कसरी गर्ने यसको जवाफ मीमांसाकारले दिएका छन् । ............. (क्रमश:)
मीमांसा-दर्शनको दृष्टिमा धर्म र वेद
मीमांसा-दर्शनको प्रथमसूत्रमै अथातो धर्म जिज्ञासा भनिएको छ । यसरी धर्मबारेमा विचार गर्नु मीमांसा-दर्शनको पहिलो कार्य हो । त्यसपछि तत्कालै भनिएको छ - चोदना लक्षणोऽर्थो धर्मःु। शाब्दिक अर्थको पछिल्तिर लाग्नुअघि हामी यस सूत्रलाई बुझ्ने प्रयास गरौं ।
धर्म प्रत्येक व्यक्तिको आफ्नै मनखुशी इच्छा वा रुचिमा निर्भर चीज होइन यो त एक नैतिक नियम हो जसको पालना गर्नु समाजमा रहनेवाला मनुष्यकालागि आवश्यक छ । कुनै कार्य यस्ता हुन्छन् जो मनुष्यले प्राकृतिक प्रेरणाले विवश भएर गर्नु पर्दछ जस्तोकि खानु पिउनु सुत्नु शौच आदि कार्य । कुनै नियमचाहिँ यस्ता हुन्छन् जो मनुष्यले राज्य अथवा शासनको आज्ञाका कारणले मान्नु पर्दछ । कुनै नियम आफू रहेको समाजका सामाजिक तथा पारम्परिक विशेषताका कारण मानिएको हुन्छ । अर्काखाले कार्य यस्ता हुन्छन् जो प्राकृतिक अथवा राज्यका दबाबका कारणले नभएर नैतिक नियमवश गरिनकालागि प्रेरणा दिइन्छ; उदाहरणार्थ- दया परोपकार दान उदारता संयम क्षमा अिहंसा आदि । मान्छेको जीवनमा यी सबैखाले नियमहरुको विशेष महत्व छ । यी नियमहरुको पालना गर्ने सवालमा जैमिनीको भनाइ बडो युक्तियुक्त छ कि जो कार्य लोकोपकारी उपदेशकहरुको प्रेरणा या आदेशलाई मानेर गर्नुपर्दछ त्यो नै धर्म हो । तसर्थ भनियो कि प्रेरणा या उपदेशवाला अर्थ नै धर्म हो; - चोदना लक्षणोऽर्थो धर्मः ।
अब यहाँ प्रश्न उठ्छकि आफूलाई लोकोपकारी भन्ने दाबी गरेर उपदेश या प्रेरणा दिनेहरुमध्येबाट पनि फरक फरक उपदेश या प्रेरणा प्राप्त भएमा के गर्ने नि अनि कसैको मत लोकोपकारी हो वा होइन भनेर निर्णय कसरी गर्ने यसको जवाफ मीमांसाकारले दिएका छन् । ............. (क्रमश:)
