ज्योतिर्गमय A Movement toward East

वेदका संहितालाई नै भारतवर्षको धर्म, सभ्यता र अध्यात्म-ज्ञानको सनातन स्रोत मानिएको छ । भारतवर्षीय दर्शनशास्त्रको प्रारम्भ पनि वैदिककालदेखि नै मानिन्छ । वैदिक आचार-विचारका स्रोतका रुपमा रहेका वेद-समष्टिको मूलबाट एक सुदीर्घ परम्परा प्रवाहित भएको छ । त्यस परम्पराका अनेक आयाममध्ये दार्शनिक परम्परा पनि एक अभिन्न पाटो हो । वेद अनेकौँ दर्शनहरुको स्रोत हो किनभने यसैबाट ज्ञानको संचय गरेर अनेकौँ विचार एवं दर्शनहरुको निर्माणका लागि गरिएको पाइन्छ । वैदिक दर्शनलाई आस्तिक दर्शन भन्ने र यसलाई हिन्दू दर्शनको समानार्थकको रुपमा प्रयोग गर्नेसमेत गरिन्छ । पारम्परिक वर्गीकरणको प्रचलनअनुसार भारतवर्षीय दर्शनहरुलाई आस्तिक र नास्तिक गरी दुई भागमा बाँडिन्छ जसमध्ये वेदको आधिकारिकता-प्रामाणिकता स्वीकार गर्नेलाई आस्तिक र वेदनिन्दकलाई नास्तिक भनिन्छ । मनुस्मृति-२।११ मा "नास्तिको वेदनिन्दकः" भनिएकाले यो परिभाषा वैदिक-परम्पराको मान्यतानुरुप नै देखिन्छ । वेदको आधिकारिकता-प्रामाणिकता स्वीकार गर्ने वा नगर्ने आधारबाट दर्शनहरुको वर्गीकरण गरिनु वेदलाई सन्दर्भ-बिन्दुका रुपमा मिलेको व्यापक मान्यताको द्योतक हो । भारतवर्षीय दर्शनका आस्तिक सम्प्रदायहरुको विकास सूत्र-साहित्यद्वारा भएको छ । मीमांसा, वेदान्त, सांख्य, योग, न्याय र वैशेषिक दर्शनहरुका आफ्ना-आफ्ना सूत्र ग्रन्थहरु छन् र यी सबैले वेदको आधिकारिकता-प्रामाणिकता स्वीकार गर्छन् । मीमांसादर्शन जैमिनिकृत मीमांसासूत्रबाट, वेदान्तदर्शन बादरायणकृत ब्रह्मसूत्रबाट, सांख्यदर्शन कपिलकृत सांख्यसूत्रबाट, योगदर्शन पताजलीकृत योगसूत्रबाट, न्यायदर्शन गौतमकृत न्यायसूत्रबाट र वैशेषिकदर्शन कणादकृत वैशेषिकसूत्रबाट प्रणीत मानिन्छन् । आस्तिक समूहमा पर्ने मीमांसा, वेदान्त, सांख्य, योग, न्याय र वैशेषिकलाई षड्दर्शन वा षट् दर्शन तथा षट्शास्त्र पनि भनिएको पाइन्छ । आस्तिक दर्शनहरुलाई प्रत्येक समूहमा दुई-दुईवटा समावेश हुने गरी तीनवटा समूहमा बाँड्ने परम्परा रहिआएको छ जसअनुसार सांख्य र योगलाई मिलाएर सांख्य-योग, न्याय र वैशेषिकलाई मिलाएर न्याय-वैशेषिक तथा मीमांसा र वेदान्तलाई मिलाएर मीमांसा-वेदान्त पदावलीले जनाइन्छ । मीमांसा-विशेषलाई पूर्वमीमांसा र वेदान्तलाई उत्तरमीमांसा पनि भनिन्छ । यदि वेदान्तका परवत्र्ती सम्प्रदायहरुलाई छाडिदिने हो भने मीमांसा र वेदान्तका सूत्र-ग्रन्थ एक-अर्काका पूरक नै देखिन्छन् । एवं दुवैलाई मिलाएर नै कृत्स्नशास्त्र अर्थात् सम्पूर्ण-शास्त्र भनिएको पनि पाइन्छ । मीमांसा र वेदान्त मात्र होइन आस्तिक मतका सबै छवटा दर्शनहरुबीचमै समन्वयात्मक दृष्टिकोण राख्ने परम्परा रहिआएको छ । एक संस्कृत श्लोकमा भनिएको छ- "रुचीनां वैचित्र्याद्दजुकुटिल-नानापथजुषां । नृणामेको गम्यस्त्वमसि पयसामर्णव इव ॥" अर्थात् रुचीको भिन्नता वा वैचित्र्यका आधारमा सोझा-सरल बाङ्गा-टिङ्गा र घुमाउरा आदि अनेकौं पथ पद्धति र धार्मिक परिपाटीमा बाँडिने मनुष्यहरुका लक्ष्यविन्दु वा प्राप्य वस्तु एकमात्र तिमी हौ जस्तोकि विभिन्न प्रकारका रुपाकृतिमा बाँडिएर बग्ने अनेकौं नदीनालाहरुको पानीको एकमात्र गन्तव्यस्थल वा प्राप्य वस्तु एउटै समुद्र हो । उपर्युक्त षड्दर्शन मीमांसा, वेदान्त, सांख्य, योग, न्याय र वैशेषिक का साथै अन्य आस्तिक दर्शन पनि छन् किनभने दर्शनशास्त्र सर्वत्र व्यापक छ । भारतवर्षमा ज्ञान व्याकरण संकेत आयुर्वेद भैषज्य सङ्गीत चित्रकला भाषा वाद्य नृत्य चित्र उपासना ज्योतिष आदि सबैका दर्शनशास्त्र छन् । यस दृष्टिकोणबाट हेर्दा आस्तिक दर्शनको सूची लम्बिन सक्नेमा कुनै द्विविधा रहँदैन । जे होस्; आस्तिक दर्शनको सूचीमा समेटिनका लागि प्रत्येक दर्शनले आफू वैदिक परम्पराको भएको पर्याप्त आधार भने दिनै पर्ने हुन्छ । तसर्थ, चाहे तिनीहरु छवटा मानियून् वा त्यस भन्दा बढी आस्तिक दर्शन नै वैदिक परम्पराका दर्शन हुन् भन्ने तथ्य निरुपित हुन्छ ।