ज्योतिर्गमय A Movement toward East

कुमारिल वैदिक पुनरुज्जीवनका सर्वश्रेष्ठ नायक हुन् ।
- 'आयोदधौम्य' निर्मलमणि अधिकारी

मीमांसादर्शनको उद्भव
मीमांसा शब्दको अर्थ विचार गर्नु हो । तर विशेष अर्थमा भने यस शब्दले एक दर्शन-विशेषलाई जनाउँछ । यस दर्शनलाई निम्नानुसारका संज्ञाहरु पनि दिइने गरेको पाइन्छ : पूर्वमीमांसा, कर्ममीमांसा, धर्ममीमांसा, अध्वरमीमांसा, जैमिनीय मीमांसादर्शन, पूर्वकाण्ड, कर्मकाण्ड, यज्ञविद्या, द्वादशलक्षणी, तन्त्र, वाक्य वा वाक्यशास्त्र, विचारशास्त्र, न्याय, तर्क आदि । मीमांसाको प्रारम्भ वेदबाटै मानिएको छ किनभने मीमांसा चिन्तनको उद्गम वैदिक वाङ्मय स्वयंमा खुट्ट्याउन सकिन्छ । तैत्तिरीय संहिताको "उत्सृज्यां नोत्सृज्यामिति मीमांसन्ते ब्रह्मवादिनः" को साक्ष्य प्रस्तुत गर्दै वैदिक साहित्यमा मन्त्रभागमासमेत मीमांसा शब्दको प्रयोग भएको बताइन्छ । ब्राह्मणग्रन्थका विभिन्न स्थलहरुमा यागकि्रयाविषयक विचार-विमर्शको अर्थमा मीमांसा शब्दको प्रयोग पाइन्छ । मीमांसादर्शनको सुव्यवस्थित तथा क्रमबद्ध रुप सर्वप्रथम सूत्रहरुकै रुपमा पाइन्छ । महर्षि जैमिनिको ग्रन्थ मीमांसासूत्र - जसलाई जैमिनिसूत्र पनि भनिन्छ - नै मीमांसादर्शनको औपचारिक उद्गम मानिन्छ । जैमिनिले प्राचीनकालदेखि विद्यमान मीमांसा पद्धतिलाई सूत्रका रुपमा निबद्ध गरी मीमांसादर्शनको विकासमा आधारभूत योगदान गरेको देखिन्छ । वास्तवमा जैमिनि कहिलेका हुन् र उनले मीमांसासूत्र कहिले लेखेका थिए भन्ने कुरा अनुमानको कुरा मात्र हो किनभने भारतवर्षीय ऋषिहरुले आफ्ना वैयक्तिक विवरणहरु दिने कुनै रुचि देखाएका छैनन् र सोहीअनुरुप जैमिनि स्वयं वा उनका समकालीनहरुले केही लेखेर नछाडेकाले उनीसम्बन्धी सुनिश्चित मितिहरु पत्ता लाग्ने तय गर्न सकिने सम्भावना देखिँदैन । मीमांसासूत्र विद्यमान छ त्यसले उनको उपस्थितिलाई जीवित सत्यका रुपमा स्थापित गर्छ । उनको ग्रन्थले सहस्राब्दीयौँपछि पनि आचार र विचारको मार्गदर्शकका रुपमा प्रभाव पार्न सक्नुले उनको महत्ता स्वतः सिद्ध हुन्छ । संप्रति उपलब्ध शबरस्वामीकृत भाष्य नै मीमांसासूत्रमाथिको सर्वप्रथम वा सबैभन्दा प्राचीन पूर्ण एवं बृहत् व्याख्या हो । शबरभन्दा अगाडि पनि अनेक विद्वानहरुले मीमांसासूत्रमाथि भाष्य तथा स्वतन्त्र ग्रन्थहरु लेखेको मानिन्छ । तर जैमिनिपश्चात् र शबरपूर्वका कुनै ग्रन्थ उपलब्ध छैनन् यद्यपि उपवर्ष बोधायन तथा भवदासले मीमांसासूत्रमाथि वृत्ति लेखेको तथ्य भने स्थापित छ । मीमांसादर्शनका सूत्रकार जैमिनि बुद्धका पूर्ववत्र्ती र भाष्यकार शबरस्वामी बुद्धका परवत्र्ती हुन् भनिन्छ । मीमांसादर्शनको परम्परामा जैमिनिका सूत्रहरु शबरको भाष्य र तिनीहरुमाथि कुमारिलको वार्तिक टीका लाई सर्वाधिक प्रभावशाली मानिन्छ ।

 कुमारिल भट्ट
साधारणतः मीमांसादर्शनान्तर्गत तीन मत वा पन्थहरु रहेको मानिन्छ । यसअनुसार कुमारिलजस्तै प्रभाकर मिश्र र मुरारि मिश्र पनि मत-प्रवर्तक मानिन्छन् । नामोल्लेख गर्दा तीनवटा मत उल्लेख गर्ने प्रचलन भए तापनि वास्तवमा कुमारिलको मत नै सुदीर्घ परम्पराबाट सुस्थापित देखिन्छ । भट्ट-मीमांसा-दर्शन भन्नाले मीमांसादर्शनको परम्परामा कुमारिल भट्टका दृष्टिकोणमाथि आधारित रही विकास भएको दार्शनिक मतलाई बुझिन्छ । यसलाई संस्कृतमा भाट्ट, भाट्टमत एवं भाट्टसम्प्रदाय संज्ञाले पनि जनाइन्छ । उनको मतलाई तौतातित-मत, कौमारिलमत आदि पनि भनिन्छ । कुमारिल भट्टलाई कुमारिल भट्टपाद, भट्ट कुमारिल, भट्ट, वार्तिककार, आचार्य कुमारिल भट्ट, भट्टाचार्य, तूतात भट्ट आदि संज्ञाले सम्बोधन गरेको पाइन्छ । उनलाई स्कन्द अर्थात् भगवान कुमारको अवतारका रुपमा वर्णन गर्ने परम्परा पनि छ । कुमारिलको योगदानलाई विभिन्न आयामबाट परख गरी उच्च मूल्याङ्कन गरिएको पाइन्छ । मीमांसादर्शनको उद्धार एवं वैदिक परम्पराको पुनरुज्जीवनमा उनको निर्णायक भूमिका रहेको मान्दै उक्त दर्शन एवं परम्पराका अनुयायीहरुले कुमारिललाई महान् विभूतिका रुपमा सम्मान गर्नु स्वाभाविकै हो । यसबाहेक सम्प्रदायनिरपेक्ष मापदण्डबाट पनि उनको दार्शनिक व्यक्तित्वको महत्ताबारे चर्चा गरिएको छ । दर्शन जगत्मा कुमारिल आफ्नो मौलिक विचारधारा प्रखर प्रतिभा तथा सूक्ष्म विवेचनका कारण प्रख्यात छन् । प्रमाणवैज्ञानिक सवालहरुलाई भारतवर्षीय दर्शनमा सर्वप्रथम कुमारिलले नै गंभीर निष्पक्ष एवं ब्यौरेवार चर्चा गरे । विभिन्न क्षेत्रका जनता र तिनका भाषा तथा संस्कृतिसम्बन्धी कुमारिलको ज्ञान असाधारण देखिन्छ । उनी जागतिक याथाथ्र्यबाट दार्शनिक चिन्तनतर्फ अघि बढ्छन् । कुमारिल साधारण ज्ञानलाई प्रयोग गरी दार्शनिक निष्कर्षमा पुग्छन् । कुमारिल वैदिक पुनरुज्जीवनका सर्वश्रेष्ठ नायक हुन् । उनी उनको समयका सर्वाधिक देदीप्यमान एवं प्रबल दार्शनिक थिए । यी महान तार्किकले वेदको सर्वोच्च आधिकारिकता स्थापित गर्न पूर्ण शक्ति लगाएर प्रयत्न गरे । कुमारिलको योग्यता र परिश्रमले मीमांसाशास्त्रलाई नवजीवन प्राप्त भयो जसको फलस्वरुप वैदिक पुनरुज्जीवन सम्भव हुन गयो । कुमारिल मीमांसकहरुका शिरोमणि त हुन् नै; वैदिक पुनरुज्जीवनका अर्का पुरोधा शंकराचार्य मात्र उनको समकोटिका दार्शनिक देखिन्छन् । हिन्दू जीवनपद्धतिमा व्यावहारिक वा लौकिक सन्दर्भमा भट्टमतलाई नै आधिकारिक मानी "व्यवहारे भाट्टनयः" भनिनु उनलाई गरिएको अत्युच्च मूल्याङ्कनकै द्योतक हो ।
nirmalam.adhikary@gmail.com