Monday, July 09, 2012

 

मीमांसा दर्शन र कुमारिल भट्ट

कुमारिल वैदिक पुनरुज्जीवनका सर्वश्रेष्ठ नायक हुन् ।
- 'आयोदधौम्य' निर्मलमणि अधिकारी

मीमांसादर्शनको उद्भव
मीमांसा शब्दको अर्थ विचार गर्नु हो । तर विशेष अर्थमा भने यस शब्दले एक दर्शन-विशेषलाई जनाउँछ । यस दर्शनलाई निम्नानुसारका संज्ञाहरु पनि दिइने गरेको पाइन्छ : पूर्वमीमांसा, कर्ममीमांसा, धर्ममीमांसा, अध्वरमीमांसा, जैमिनीय मीमांसादर्शन, पूर्वकाण्ड, कर्मकाण्ड, यज्ञविद्या, द्वादशलक्षणी, तन्त्र, वाक्य वा वाक्यशास्त्र, विचारशास्त्र, न्याय, तर्क आदि । मीमांसाको प्रारम्भ वेदबाटै मानिएको छ किनभने मीमांसा चिन्तनको उद्गम वैदिक वाङ्मय स्वयंमा खुट्ट्याउन सकिन्छ । तैत्तिरीय संहिताको "उत्सृज्यां नोत्सृज्यामिति मीमांसन्ते ब्रह्मवादिनः" को साक्ष्य प्रस्तुत गर्दै वैदिक साहित्यमा मन्त्रभागमासमेत मीमांसा शब्दको प्रयोग भएको बताइन्छ । ब्राह्मणग्रन्थका विभिन्न स्थलहरुमा यागकि्रयाविषयक विचार-विमर्शको अर्थमा मीमांसा शब्दको प्रयोग पाइन्छ । मीमांसादर्शनको सुव्यवस्थित तथा क्रमबद्ध रुप सर्वप्रथम सूत्रहरुकै रुपमा पाइन्छ । महर्षि जैमिनिको ग्रन्थ मीमांसासूत्र - जसलाई जैमिनिसूत्र पनि भनिन्छ - नै मीमांसादर्शनको औपचारिक उद्गम मानिन्छ । जैमिनिले प्राचीनकालदेखि विद्यमान मीमांसा पद्धतिलाई सूत्रका रुपमा निबद्ध गरी मीमांसादर्शनको विकासमा आधारभूत योगदान गरेको देखिन्छ । वास्तवमा जैमिनि कहिलेका हुन् र उनले मीमांसासूत्र कहिले लेखेका थिए भन्ने कुरा अनुमानको कुरा मात्र हो किनभने भारतवर्षीय ऋषिहरुले आफ्ना वैयक्तिक विवरणहरु दिने कुनै रुचि देखाएका छैनन् र सोहीअनुरुप जैमिनि स्वयं वा उनका समकालीनहरुले केही लेखेर नछाडेकाले उनीसम्बन्धी सुनिश्चित मितिहरु पत्ता लाग्ने तय गर्न सकिने सम्भावना देखिँदैन । मीमांसासूत्र विद्यमान छ त्यसले उनको उपस्थितिलाई जीवित सत्यका रुपमा स्थापित गर्छ । उनको ग्रन्थले सहस्राब्दीयौँपछि पनि आचार र विचारको मार्गदर्शकका रुपमा प्रभाव पार्न सक्नुले उनको महत्ता स्वतः सिद्ध हुन्छ । संप्रति उपलब्ध शबरस्वामीकृत भाष्य नै मीमांसासूत्रमाथिको सर्वप्रथम वा सबैभन्दा प्राचीन पूर्ण एवं बृहत् व्याख्या हो । शबरभन्दा अगाडि पनि अनेक विद्वानहरुले मीमांसासूत्रमाथि भाष्य तथा स्वतन्त्र ग्रन्थहरु लेखेको मानिन्छ । तर जैमिनिपश्चात् र शबरपूर्वका कुनै ग्रन्थ उपलब्ध छैनन् यद्यपि उपवर्ष बोधायन तथा भवदासले मीमांसासूत्रमाथि वृत्ति लेखेको तथ्य भने स्थापित छ । मीमांसादर्शनका सूत्रकार जैमिनि बुद्धका पूर्ववत्र्ती र भाष्यकार शबरस्वामी बुद्धका परवत्र्ती हुन् भनिन्छ । मीमांसादर्शनको परम्परामा जैमिनिका सूत्रहरु शबरको भाष्य र तिनीहरुमाथि कुमारिलको वार्तिक टीका लाई सर्वाधिक प्रभावशाली मानिन्छ ।

 कुमारिल भट्ट
साधारणतः मीमांसादर्शनान्तर्गत तीन मत वा पन्थहरु रहेको मानिन्छ । यसअनुसार कुमारिलजस्तै प्रभाकर मिश्र र मुरारि मिश्र पनि मत-प्रवर्तक मानिन्छन् । नामोल्लेख गर्दा तीनवटा मत उल्लेख गर्ने प्रचलन भए तापनि वास्तवमा कुमारिलको मत नै सुदीर्घ परम्पराबाट सुस्थापित देखिन्छ । भट्ट-मीमांसा-दर्शन भन्नाले मीमांसादर्शनको परम्परामा कुमारिल भट्टका दृष्टिकोणमाथि आधारित रही विकास भएको दार्शनिक मतलाई बुझिन्छ । यसलाई संस्कृतमा भाट्ट, भाट्टमत एवं भाट्टसम्प्रदाय संज्ञाले पनि जनाइन्छ । उनको मतलाई तौतातित-मत, कौमारिलमत आदि पनि भनिन्छ । कुमारिल भट्टलाई कुमारिल भट्टपाद, भट्ट कुमारिल, भट्ट, वार्तिककार, आचार्य कुमारिल भट्ट, भट्टाचार्य, तूतात भट्ट आदि संज्ञाले सम्बोधन गरेको पाइन्छ । उनलाई स्कन्द अर्थात् भगवान कुमारको अवतारका रुपमा वर्णन गर्ने परम्परा पनि छ । कुमारिलको योगदानलाई विभिन्न आयामबाट परख गरी उच्च मूल्याङ्कन गरिएको पाइन्छ । मीमांसादर्शनको उद्धार एवं वैदिक परम्पराको पुनरुज्जीवनमा उनको निर्णायक भूमिका रहेको मान्दै उक्त दर्शन एवं परम्पराका अनुयायीहरुले कुमारिललाई महान् विभूतिका रुपमा सम्मान गर्नु स्वाभाविकै हो । यसबाहेक सम्प्रदायनिरपेक्ष मापदण्डबाट पनि उनको दार्शनिक व्यक्तित्वको महत्ताबारे चर्चा गरिएको छ । दर्शन जगत्मा कुमारिल आफ्नो मौलिक विचारधारा प्रखर प्रतिभा तथा सूक्ष्म विवेचनका कारण प्रख्यात छन् । प्रमाणवैज्ञानिक सवालहरुलाई भारतवर्षीय दर्शनमा सर्वप्रथम कुमारिलले नै गंभीर निष्पक्ष एवं ब्यौरेवार चर्चा गरे । विभिन्न क्षेत्रका जनता र तिनका भाषा तथा संस्कृतिसम्बन्धी कुमारिलको ज्ञान असाधारण देखिन्छ । उनी जागतिक याथाथ्र्यबाट दार्शनिक चिन्तनतर्फ अघि बढ्छन् । कुमारिल साधारण ज्ञानलाई प्रयोग गरी दार्शनिक निष्कर्षमा पुग्छन् । कुमारिल वैदिक पुनरुज्जीवनका सर्वश्रेष्ठ नायक हुन् । उनी उनको समयका सर्वाधिक देदीप्यमान एवं प्रबल दार्शनिक थिए । यी महान तार्किकले वेदको सर्वोच्च आधिकारिकता स्थापित गर्न पूर्ण शक्ति लगाएर प्रयत्न गरे । कुमारिलको योग्यता र परिश्रमले मीमांसाशास्त्रलाई नवजीवन प्राप्त भयो जसको फलस्वरुप वैदिक पुनरुज्जीवन सम्भव हुन गयो । कुमारिल मीमांसकहरुका शिरोमणि त हुन् नै; वैदिक पुनरुज्जीवनका अर्का पुरोधा शंकराचार्य मात्र उनको समकोटिका दार्शनिक देखिन्छन् । हिन्दू जीवनपद्धतिमा व्यावहारिक वा लौकिक सन्दर्भमा भट्टमतलाई नै आधिकारिक मानी "व्यवहारे भाट्टनयः" भनिनु उनलाई गरिएको अत्युच्च मूल्याङ्कनकै द्योतक हो ।
nirmalam.adhikary@gmail.com

Comments:
dami chha

rent in kathmandu

 
really useful

house in kathmandu


 
i enjoyed your posting.. thank you

nepal news
 
sahi ho.

online shop nepal


 
dammi xa


real estate nepal

 

use full to

real estate nepal


 
daaaaami xa ni ta


seo in nepal


 
it is nice

trekking in nepal

 
This comment has been removed by the author.
 
nice blog
 
nice blog
 

Good translation. Thank you!
 
Nice article
visit
Online Earning
to learn and earn more money.
 
I ADAMS KEVIN, a representative Aiico Insurance plc, we trust and respect for individual differences in day out a loan. We will provide 2% of the loan's interest rate. If you are interested in this business contact us by e-mail: (adams.credi@gmail.com) now transfer their loan documents issued properly. Do you need a loan to set up business or school if you are very welcome to Aiico Insurance plc. You can also contact us by e-mail: (adams.credi@gmail.com). We first week can request a balance transfer.

DO YOU NEED LOAN FOR PERSONAL BUSINESS? IF YOU CONTACT YOUR EMAIL ABOVE TO PROCEED WITH YOUR LOAN TRANSFER IMMEDIATELY OK
 
This comment has been removed by the author.
 
Useful topics and content thank you

 
Useful topics and content thank you
www.nplmarket.com
 
Post a Comment



<< Home

This page is powered by Blogger. Isn't yours?